Arystoteles (384-322 p.n.e.)
Arystoteles, który był przez 20 lat uczniem i współpracownikiem Platona, po jego śmierci założył własną szkołę, zw. Likejonem lub Perypatem. Był to wzorowy instytut badawczy, który zgromadził zespół najwybitniejszych uczonych specjalistów z różnych dziedzin: wyniki ich badań służyły Arystotelesowi jako podstawa do budowy syntezy obejmującej całokształt ówczesnej wiedzy o świecie. Wyłączywszy logikę z filozofii, uznał ją za narzędzie i podstawę wszelkiej nauki. Opracował szczegółowo teorię pojęć, definicji, sądów i wnioskowania. Poznanie ludzkie rozpoczyna się od postrzeżeń, z których umysł drogą abstrakcji wydobywa cechy wspólne tworząc w ten sposób pojęcia ogólne. Wszelka wiedza zatem zaczyna się od doświadczenia i drogą indukcji dochodzi do zasad i prawd ogólnych, z których poprzez wnioskowanie sylogistyczne wyciąga szczegółowe wnioski. Arystoteles dokonał podziału filozofii na teoretyczną (filozofia przyrody, matematyka, metafizyka) i praktyczną (etyka, polityka, estetyka). Głównym ośrodkiem zainteresowania filozofii jest teoria bytu, czyli metafizyka.
Stojąc na stanowisku, że istnieją tylko rzeczy jednostkowe, Arystoteles odrzucił platońską naukę o ideach. Nie istnieje odrębny świat idei, który byłby odpowiednikiem pojęć ogólnych, idee tkwią w rzeczach jednostkowych. Każda rzecz bowiem jest syntezą 2 nierozdzielnie istniejących "elementów", które dadzą się wydzielić tylko na drodze abstrakcji: materii (biernego tworzywa) i formy (czynnika dynamicznego - odpowiednik platońskiej idei), która kształtuje materię-tworzywo w kierunku optymalnego i maksymalnego rozwoju cech gatunkowych, czyli osiągnięcia tzw. pełni gatunkowej. W rzeczach jednostkowych poznawalna jest tylko forma, ujmuje ją umysł w pojęciach ogólnych. W świecie organizmów żywych formą jest "dusza" - zasada ruchu i życia oraz postrzeżeń i myślenia u człowieka; nie istnieje ona oddzielnie od ciała, podobnie jak ciało nie może bez niej spełniać swoich funkcji. Dusza myśląca jest właściwa tylko człowiekowi, a rozum jest jej zdolnością najwyższą. Poznaje on zarówno byt, jak i dobro (rozum teoretyczny), a przez poznanie dobra kieruje wolą (rozum praktyczny). Tak więc ciało i dusza, zmysły i rozum stanowią jedną nierozłączną całość w człowieku, podobnie jak w rzeczach materia i forma.
Wszechświat jest łańcuchem przyczynowo i celowo powiązanych ze sobą zjawisk, którego początek stanowi pierwsza przyczyna - niezmienny, niematerialny i absolutny byt, poruszający inne ogniwa; jest on czystą formą, samą energią, Bogiem. Świat jest wieczny, jego ośrodkiem jest Ziemia (płaska i nieruchoma), wokół której krążą sfery gwiezdne poruszane przez boskie istoty. Ruch sfer jest doskonalszy, okrężny, ruch w kręgu ziemskim jest prostolinijny, tłumaczy się on dążeniem ciał do swoich celów (teleologia, telos - cel). To przeciwstawienie się zdobyczom pitagorejskich uczonych, pochodzące być może z wcześniejszego okresu badań, zahamowało na długie wieki rozwój astronomii i mechaniki.
W dziedzinie etyki Arystoteles, podobnie jak inni myśliciele gr., stał na stanowisku eudajmonizmu, tzn. że człowiek z natury swej dąży do szczęścia; szczęście zapewnić może zdobycie najwyższego dobra, jakim jest maksymalna doskonałość jednostki. W praktyce sprowadza się to do działania zgodnego z rozumem, który jest najdoskonalszą i najszlachetniejszą władzą człowieka. Dziedziną poznania rządzą cnoty umysłowe, takie jak mądrość, rozsądek, dziedziną działania - męstwo, hojność, sprawiedliwość i in. Cnót nie podobna wydedukować, można je tylko ustalić na drodze empirycznej. Jest ich tyle, ile jest rodzajów czynności. Istota cnoty polega na zachowaniu właściwego środka wskazanego przez rozum (doktryna środka): np. odwaga jest rozumnym stosunkiem do lęku - bać się tam, gdzie nie należy, jest tchórzostwem, nie lękać się tam, gdzie trzeba, jest zuchwalstwem; podobnie hojność jest właściwym stosunkiem do dóbr materialnych, środkiem między skąpstwem i rozrzutnością.
Na konkretnym materiale istniejących konstytucji snuł Arystoteles teorię sprawiedliwego państwa i najlepszego ustroju. Stał na stanowisku, że każdy ustrój jest dobry, jeśli ma na celu dobro obywateli, i każdy staje się zły, gdy zaczyna służyć interesom warstwy rządzącej. Istnieją 3 dobre formy rządu: monarcha, arystokracja i rządy ludu ku dobru ogólnemu. Zwyrodnienia ich to tyrania, oligarchia i ochlokracja, czyli rządy tłumu. Pracę fizyczną stawiał Arystoteles niżej od umysłowej, był za utrzymaniem ustroju niewolniczego. Jego uwagi na temat ekonomiki i pieniądza do dziś nie straciły swej wartości.
Szkoła Arystotelesa wydała wielu wybitnych uczonych. Teofrast, uczeń, współpracownik i bezpośredni następca Arystotelesa w kierowaniu szkołą, pozostawił epokowe prace z dziedziny botaniki, Eudemos był słynnym historykiem matematyki, Arystoksenos doprowadził do szczytu wiedzę starożytnych o muzyce. Dikajarch był znanym geografem, historykiem kultury i polityki. W okresie hellenistycznym (III-I w. p.n.e.) Likejon, obok Akademii Platońskiej, stanowił jeden z głównych kierunków filozofii, rywalizujący skutecznie z nowo powstałymi szkołami: stoików, sceptyków i epikurejczyków.
Oprac. na podst.: Mieczysław Grzesiowski, Kierunki filozoficzne [w:] Słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991.