Filozofia Rzymu
W II w. p.n.e. Rzym stał się nie tylko potęgą polityczną, ale i jednym z ośrodków życia kulturalnego, które stworzyli uczeni i filozofowie gr. Wprawdzie nieprzyjaźnie ustosunkowani do całej gr. kultury Rzymianie starej daty, jak np. Katon St., spowodowali uchwały senatu, na mocy których filozofowie i retorzy gr. zostali wydaleni z Rzymu (173, 161, 155 p.n.e.), stan ten jednak uległ zmianie w 2 poł. II w. p.n.e., gdyż młodzi Rzymianie zaczęli wyjeżdżać do ośrodków nauki gr. dla uzupełnienia swego wykształcenia. Wtedy obudziło się zainteresowanie także dla filozofii. Weszło więc w modę, że niemal każdy wykształcony Rzymianin należał do jakiejś szkoły filozoficznej, przynależność ta jednak miała przeważnie charakter określonej praktycznej postawy życiowej. Rzymianie, wychowywani w kulcie dla życia czynnego i przygotowywani od najmłodszych lat do działalności publicznej, nie byli najlepszym materiałem na filozofów-teoretyków i nie mieli zrozumienia dla oderwanych spekulacji gr. myśli filozoficznej. Oczekiwali natomiast od filozofii odpowiedzi na takie konkretne pytania, jak: na czym polega szczęście w życiu i jak je osiągnąć, w jaki sposób uniezależnić się od zmiennych kolei i przeciwności losu, jaki jest najlepszy ustrój państwa, czy istnieją bogowie i życie pośmiertne itp. Oczekiwali przy tym potwierdzenia wartości życia czynnego i jego wyższości nad życiem oddanym wyłącznie sprawom osobistym i rozmyślaniu.
Stoicyzm
Ta praktyczna i trzeźwa umysłowość rz. nie pozostała bez śladu w niektórych kierunkach gr. myśli filozoficznej. Przykładem tego jest stoicyzm w wydaniu Panajtiosa (ok. 185 - ok. 112 p.n.e.), wybitnego przedstawiciela tzw. Średniej Stoi i jej kierownika w l. ok. 129 - ok. 109, który należał do kręgu bliskich przyjaciół Scypiona Mł. i szereg lat spędził u boku tego wybitnego i wykształconego wodza i męża stanu rz. W ujęciu Panajtiosa dumny mędrzec stoicki stojący na uboczu ludzkiej gromady i wyznający całkowitą niewrażliwość na wszystko, co w człowieku nie jest chłodnym rozumem, stał się człowiekiem czynu, który swoje siły i zdolności poświęca dla dobra ogółu, i w służbie tej urzeczywistnia najwyższy ideał moralnego piękna. W tym nowym ideale mędrca został uwzględniony społeczny charakter jednostki ludzkiej i zostało powiedziane, że pełnym człowiekiem stać się można dopiero w społeczeństwie.
Rzymski ideał prawego człowieka (vir bonus) znalazł potwierdzenie i uzasadnienie w jednej z najbardziej wziętej i rozpowszechnionej w epoce hellenistycznej teorii bytu i koncepcji człowieka zyskując równocześnie miano mędrca (vir sapiens). Nowa koncepcja ujmowała człowieka jako istotę złożoną nie tylko z rozumu, lecz także z innych popędów i sił (uczucia), którym przyznawała należne im miejsce, nie każąc ich tłumić ani tępić, lecz poddać porządkującej sile rozumu i utworzyć piękną harmonijną całość. Wynikiem tej harmonii miała być pogoda ducha (euthymia), a drogą cnota umiarkowania (gr. sofrosine, łac. temperantia). To połączenie rz. cnoty (virtus) z gr. mądrością (sapientia) w wydaniu stoickim okazało się bardzo szczęśliwe i dało w wyniku rz. humanitas (szlachetność), której najwybitniejszym przedstawicielem był Cyceron.
Stoicyzm ten, już zromanizowany (w wydaniu Panajtiosa, potem Posejdoniosa, jego ucznia), zyskał sobie wśród Rzymian największą ilość zwolenników, stał się jednym z ważnych elementów tego, co można by nazwać ogólnie pojęciem "rzymskości".
Odpowiadały także Rzymianom stoickie poglądy religijne uznające wszystkie bóstwa narodowe za przejaw tej samej rozumnej siły boskiej przenikającej świat i stwierdzające potrzebę kultu państwowego jako koniecznej podwaliny państwa oraz ujmujące ludzkość jako jeden olbrzymi organizm zjednoczony w jednym imperium niepodzielonym granicami i nieróżnicującym ludzi na "Hellenów" i barbarzyńców. Przemawiała do przekonania koncepcja najdoskonalszego ustroju państwowego, który by łączył w sobie element monarchiczny (konsulowie), arystokratyczny (senat) i demokratyczny (zgromadzenia ludowe).
Wyznawcami tak pojętego stoicyzmu oprócz Scypiona i Leliusza byli P. Mucjusz Scewola, M. Juniusz Brutus i M. Manilius - 3 wielcy prawnicy i twórcy rz. prawa cywilnego, uczniowie Panajtiosa, którym stoicka logika pomogła w uporządkowaniu pojęć prawniczych i w usystematyzowaniu przepisów prawnych; Warron, uczony badacz starożytności rz., Katon Mł. - nieprzejednany wróg jedynowładztwa, Brutus, zabójca Cezara i inni.
Jednym z wybitnych przedstawicieli Młodszej Stoi był Seneka (ok. 4 p.n.e. - 65 n.e.), wychowawca i doradca Nerona, autor licznych rozpraw filozoficznych (O szczęściu, O krótkości życia, O gniewie i in.). Ośrodkiem jego zainteresowań były niemal wyłącznie zagadnienia etyczne: postępowanie według zasad rozumu, opanowanie namiętności i uniezależnienie się od zewnętrznych okoliczności dla zapewnienia sobie spokoju i równowagi ducha, która jest celem życia. Filozofia wg niego jest mądrością życia i szkołą doskonalenia wewnętrznego, daje siłę w przeciwnościach losu. Seneka uznawał równość wszystkich ludzi wolnych i niewolników twierdząc, że o człowieku decyduje jego wartość moralna, a nie pozycja społeczna. Wywarł on duży wpływ na współczesnych i na następne pokolenia.
Wyznawcą stoicyzmu był także siostrzeniec Seneki, młody poeta Lukan, który podobnie jak wuj popełnił samobójstwo na rozkaz Nerona w 65. Dużym uznaniem cieszył się współczesny mu stoik L. Anneus Kornutus, w tymże roku wygnany przez Nerona, i G. Muzoniusz Rufus, nauczyciel Epikteta i Diona z Prusy, który sam nic nie pisał, lecz poglądy jego spisał uczeń Lucjusz ok. 110. Fragmenty jego pism zachowały się u Stobajosa. M.in. zalecał kształcenie kobiet na równi z mężczyznami.
Pod wpływem Seneki i Epikteta pozostawał inny wybitny przedstawiciel stoicyzmu Marek Aureliusz, cesarz-filozof panujący w l. 161-180, autor słynnego dzieła pt. Rozmyślania. Pozostał wierny stoicyzmowi w dziedzinie etyki, w teorii rzeczywistości skłaniał się do spirytualizmu i dualizmu. Sens życia widział w służbie innym ludziom, a za podstawę stosunku do ludzi przyjmował wyrozumiałość, którą posuwał aż do miłości nieprzyjaciół. Obowiązkiem każdego jest spełniać sumiennie to, co mu los wyznaczył, aprobatę postępowania znajduje człowiek w swym dajmonion, które jest jakby upostaciowanym głosem sumienia. Sam stanowisko swoje traktował jako odpowiedzialną służbę państwową. Kierownikom 4 głównych szkół filozoficznych w Atenach wyznaczył wysokie pensje.
Seneka i Marek Aureliusz oddziałali bardzo mocno na szerokie rzesze czytelników, filozofia w ich ujęciu stała się sprawą życiową, ważną podporą w przeciwnościach i ostoją.
Epikureizm
Epikureizm znalazł najwybitniejszego przedstawiciela wśród Rzymian w Lukrecjuszu (ok. 95-54 p.n.e.), który w swoim poemacie O rzeczywistości ze stanowiska materialistyczno-mechanistycznej teorii świata i hedonistycznej etyki przeciwstawił się grozie epoki wojen domowych i niepewności losu, głosząc wiarę w postęp ludzkości i w potęgę umysłu ludzkiego, który wyprowadził ludzi ze stanu zwierzęcych form życia i pozwolił poznać i opanować tajemnice świata. Dzieło jego stanowi cenne źródło poznania atomizmu i epikureizmu gr. wobec nie zachowanych pism wcześniejszych przedstawicieli tego kierunku.
W okresie niepewności wojen domowych i kryzysu umierającej republiki rz. hasło epikureizmu: "żyj w ukryciu" znajdowało wielu zwolenników, którzy - według słów Cycerona - opanowali całą Italię. Grupowali się oni wokół 2 gr. epikurejczyków: Filodemosa z Gadary i Sirona, którzy zamieszkali w Herkulaneum nad Zat. Neapolitańską. Do tego kręgu należał Horacy, który w swej twórczości dawał wyraz poglądom epikurejskiej etyki zalecającej cieszyć się tym, co niesie każdy dzień życia. Pod wpływem epikureizmu pozostawał też w młodości Wergiliusz, zanim swoich sympatii nie skierował w kierunku stoicyzmu.
Cyceron
Szczególną pozycję w dziejach myśli filozoficznej rz. zajmuje M. Tulliusz Cyceron (106-43 p.n.e.), który postawił sobie jako zadanie spopularyzować wśród Rzymian filozofię gr. i poświęcił jej wiele swych dzieł, pisanych w ostatnich latach życia; posługiwał się formą dialogu, która pozwalała przedstawić czytelnikowi poglądy różnych szkół na dane zagadnienie. Sam Cyceron nie był myślicielem oryginalnym: w teorii poznania i rzeczywistości przychylał się do poglądów Nowej Akademii Platońskiej, która stojąc na stanowisku umiarkowanego sceptycyzmu, zalecała wybieranie z różnych systemów poglądów najbardziej prawdopodobnych (eklektyzm), potępiając trzymanie się jednego systemu (dogmatyzm) jako wyraz lenistwa i ograniczenia umysłowego. W dziedzinie zagadnień etycznych, religijnych oraz teorii państwa zbliżał się do nauki stoickiej w wydaniu Panajtiosa i Posejdoniosa. We wszystkich problemach Cyceron przeciwstawiał się zdecydowanie poglądom epikurejczyków. Pisma filozoficzne Cycerona (wobec zaginięcia wielu dzieł autentycznych) są bardzo cennym źródłem poznania filozofii greckiej.
Neopitagoreizm
Neopitagoreizm, który był mieszaniną pitagoreizmu, platonizmu, stoicyzmu, poglądów perypatetyków i wierzeń etruskich i wschodnich, reprezentował Nigidiusz Figulus, przyjaciel Cycerona, autor licznych pism o wróżbach, snach i astrologii.
Filozofia cynicka
Licznych zwolenników, głównie wśród biedoty miejskiej i niewolników, znajdowała filozofia cynicka głosząca, że majątek i stanowisko nie mają żadnego znaczenia, że niewolnik, który się wyzwolił od namiętności, jest bardziej wolny i bogaty od swego pana. Brodate i zaniedbane postacie kaznodziejów cynickich z kijem w ręku i torbą żebraczą, przemawiających językiem ludu na placach i ulicach, były popularne i stanowiły częsty przedmiot szyderstw. Działali oni zarówno pod koniec republiki, jak i w okresie cesarstwa, i choć wyśmiewani i przepędzani często, wywierali duży wpływ na szerokie masy ludu, a nawet na poglądy ludzi wykształconych i bogatych. Typem cynika niezależnego, który był podziwiany w Rzymie za swoją odwagę i przeciwstawianie się cesarzom, był Demetrios działający za Kaliguli, Nerona i Wespazjana, przyjaciel Seneki.
***
Rzymianie nie stworzyli żadnej nowej, oryginalnej szkoły filozoficznej, lecz przejmując kierunki powstałe w Grecji, nadawali im charakter praktyczny, domagając się od nich rozwiązań zagadnień konkretnych, życiowych. Plotyn, twórca ostatniego wielkiego systemu filozoficznego w starożytności, który działał w Rzymie, pozyskał wprawdzie liczne grono zwolenników, m.in. ces. Galiena, nie znalazł jednak żadnego wybitnego ucznia wśród Rzymian, dla których neoplatonizm był zbyt oderwaną od rzeczywistości i zbyt abstrakcyjną teorią. Wywarł natomiast duży wpływ na nowy kierunek powstający w tym czasie: na chrześcijańską myśl filozoficzną, która formowała swoje pojęcia w oparciu o istniejące systemy filozoficzne.
Na podstawie: Mieczysław Grzesiowski, Kierunki filozoficzne [w:] Słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991.