Patrystyka
Filozofia chrześcijańska powstała w wyniku próby przedstawienia i uzasadnienia w sposób rozumowy podstawowych tez wiary (o jedynym Bogu osobowym, niezmiennym, wiecznym, różnym i odrębnym od świata materialnego; o Bogu, który ten świat stworzył, utrzymuje go w istnieniu i nim kieruje; o człowieku złożonym z ciała i nieśmiertelnej duszy, upadłym i odkupionym przez Syna Bożego, który się wcielił w historycznego Chrystusa), za pomocą pojęć utworzonych przez dotychczasowe systemy filozofii gr. Dla tych celów filozoficzna myśl chrześc. adaptowała niektóre poglądy filozofii platońskiej (pogląd o istnieniu świata idealnego i jego wyższości nad światem materialnym), arystotelizmu (pojęcie Boga jako pierwszej przyczyny i celu świata), stoicyzmu (pojęcie boskiego logosu, który przenika i ożywia świat), nawet sceptycyzmu, który głosił nieufność wobec poznania rozumowego (Augustyn), jakkolwiek większość myślicieli chrześc. zakładała rozumność objawienia, czyli zgodność wiary z rozumem i poznawalność prawd objawionych (Orygenes, Grzegorz z Nyssy).
Głównym ośrodkiem rozwijającej się myśli chrześc. na Wschodzie była Aleksandria ze swoją słynną szkołą katechetyczną, na Zachodzie zaś Rzym i kolonie afrykańskie. Okres ten nazywa się okresem patrystyki (od pater – ojciec), bowiem ówczesnych myślicieli i obrońców chrześcijaństwa nazywano Ojcami Kościoła.
Gnoza
Systemy gnostyckie, powstałe w II i III w. na wschodzie cesarstwa rz., były tworem obcym zarówno chrześcijaństwu, jak i gr. myśli filozoficznej. Nabrały jednak znaczenia w zetknięciu z chrześcijaństwem usiłując je przekształcić z wiary w wiedzę (gr. gnosis – poznanie, wiedza). Łącząc elementy babilońskie, syryjskie, żydowskie i chrześc. z pojęciami filozofii gr. gnostycy głosili skrajny dualizm Boga i świata materialnego, przyjmując między tymi 2 biegunami szereg pośrednich sił kosmicznych zw. eonami. Schemat ten, typowy dla ówczesnych systemów hellenistycznych, splatali gnostycy z mitologią, teologią i kosmogonią zaczerpniętą z religii babilońskiej, twierdząc, że zło jest czynnikiem równie odwiecznym jak dobro; że zło pochodzi z materii, dobro z Boga; że świat jest tworem złej potęgi, a jego dzieje to teren walki dobra i zła, ciemności i światła. Najwybitniejszymi przedstawicielami gnostycyzmu byli: Saturnil z Antiochii, Bazylides z Syrii, Walentyn z Egiptu, Bardezanes Syryjczyk. Poglądy gnostyków zachowały się, wobec zaginięcia ich pism, w dziełach ich przeciwników – apologetów chrześcijaństwa. Zobacz więcej nt. gnozy.
Apologeci
Pierwsze próby adaptacji pojęć filozofii gr. do doktryny chrześc. podjęli apologeci II w., którzy działali zarówno na Wschodzie (Arystydes z Aten, Justyn, Ireneusz, Atenagoras), jak i na Zachodzie (Minucjusz Feliks, Laktancjusz). Będąc ludźmi o helleńskiej kulturze umysłowej lub przedstawicielami gr. szkół filozoficznych, posługiwali się terminologią tych szkół, zwłaszcza platońskiej i stoickiej, dla odparcia zarzutów wysuwanych przeciw chrześcijaństwu przez politeistów, a także w wewnętrznych sporach doktrynalnych. Podstawowa problematyka apologetów to: uzasadnienie monoteizmu i rozwinięcie pojęcia Boga jako istoty doskonałej, dobrej i sprawiedliwej; poznawalność Boga; stosunek Boga do materialnego świata; pojęcie duszy ludzkiej. Apologeci nie zbudowali jednolitego systemu, ustalili jedynie poszczególne tezy filozofii chrześc. a znaczenie ich polega na postawieniu szeregu problemów istotnych dla myśli chrześc. i wprowadzeniu do niej na stałe pojęć filozofii greckiej.
Orygenes
Twórcą pierwszego systemu filozofii chrześc. był Orygenes (185-254), podobnie jak Plotyn, uczeń Ammoniosa Sakkasa. Filozofia Orygenesa była zjawiskiem równoległym do filonizmu i neoplatonizmu i miała schemat typowy dla tych systemów. Bóg jest bytem niematerialnym, doskonałym i niepoznawalnym; Logos, którego Orygenes utożsamiał z Chrystusem, jest pierwszą postacią bytu, który wyłonił się z Boga; jest on stwórcą materialnego świata, który choć stworzony z nicości (całkowicie nowe pojęcie kreacjonizmu) jest jednak wieczny i zmienia jedynie formy istnienia. Ludzie – to duchy, które odwróciły się od Boga i połączyły z materią, powrót ich do Boga dokonuje się na drodze poznania. Dzieje świata zakończą się powrotem wszystkich rzeczy do Boga.
Grzegorz z Nyssy
Platon i neoplatonizm były też źródłem poglądów filozoficznych Grzegorza z Nyssy (ok. 331 – ok. 400). Odstąpił on od emanatyzmu, zachował natomiast idealizm platoński. Oryginalna była jego koncepcja nierealności materii opierająca się na tezie, że rzeczy są sumą jakości, a ponieważ te są niematerialne, zatem i same rzeczy są natury idealnej.
Tertulian
Na Zachodzie Tertulian (ok. 160 – ok. 240), pozostający pod wpływem stoicyzmu, reprezentował kierunek wrogo ustosunkowany do filozofii i nauki gr. Wbrew podstawowej tezie Orygenesa o zgodności wiary z rozumem, Tertulian uważał poznanie rozumowe za niemożliwe i nieużyteczne. Prawda jest inna, niż ją sobie rozum przedstawia i dlatego należy przyjmować, to, co się rozumowi wydaje niemożliwe i absurdalne; tak jest z prawdami wiary. Przyjmując za stoikami, że wszystko, co istnieje, jest natury materialnej, twierdził, że dusza jest cielesna i Bóg jest bytem materialnym.
Augustyn
Najwybitniejszy i najbardziej oryginalny myśliciel chrześc. Augustyn (354-430), czerpał w równej mierze z doktryny chrześc. jak i z filozofii gr., głównie z Platona. Zrywając z klasyczną postawą myślicieli gr. stojących na gruncie intelektualizmu i obiektywizmu poznawczego oraz z ich dążnością do monizmu, stał się Augustyn twórcą systemu nowego, który stanąć może obok systemu Platona i Arystotelesa. Przeciwstawiając się sceptycyzmowi starożytnemu, za najpewniejszy i niepodlegający zakwestionowaniu fakt, który jest punktem wyjścia wszelkiej wiedzy ludzkiej, uznał fakt myślenia i istnienia (subiektywizm); bo nawet jeśli wątpimy, to myślimy, a myślenie jest funkcją istnienia. Wiedza dostarczana nam przez zmysły o świecie zewnętrznym jest niepewna, zwłaszcza gdy sądy dotyczą samych rzeczy a nie zjawisk (fenomenologizm). Umysł poznaje na drodze bezpośredniej intuicji prawdy wieczne, które istnieją obiektywnie w Bogu i są wzorcami realnego świata (egzemplaryzm – odpowiednik idealizmu platońskiego). Bóg jest pełnią bytu i podstawą istnienia wszystkich rzeczy. Świat jako dzieło Boga jest dobry, a zło, które polega na braku dobra, jest wynikiem działania wolnych istot. W psychologii był Augustyn zwolennikiem woluntaryzmu, uznając za najbardziej istotną cechę człowieka nie rozum (jak to uznawała cała filozofia gr.), który jest bierny w poznaniu, lecz wolę jako podstawę działania. Pojmując dzieje jako historię walki dobrych i złych ludzi, która zakończy się ostatecznym podziałem ludzkości na 2 obozy, dał pierwszą próbę filozofii dziejów. Poglądy Augustyna wywarły doniosły wpływ na dalszy rozwój filozofii w okresie średniowiecza i w czasach nowożytnych.
Na Wschodzie filozofia chrześc. w ciągu V w. ulegała dalszym wpływom neoplatonizmu i przekształciła się w spekulacje mistyczne, a w VI w., po przejściowym okresie wpływów trzeźwej filozofii Arystotelesa, nastąpił okres jej stagnacji i upadku.
Na Zachodzie po Augustynie nastąpił okres upadku kultury umysłowej, a ostatnim przedstawicielem myśli starożytnej był Boecjusz (ok. 480-524), wybitny filozof, tłumacz i komentator pism Arystotelesa i neoplatoników (Porfiriusza), którego przekłady stanowiły przez długi czas w średniowieczu jedyne źródło znajomości filozofii Arystotelesa.
Na podstawie: Mieczysław Grzesiowski, Kierunki filozoficzne [w:] Słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991.