Platon (427-347 p.n.e.)
- Uczta (fr., ontologia)
- Państwo (fr., epistemologia)
- Gorgiasz (fr., epistemologia)
- Fajdros (fr., epistemologia)
- Nieśmiertelna dusza (aksjologia)
- Czym jest dobro samo w sobie? (aksjologia)
- Czym jest piękno samo w sobie? (aksjologia)
- Platon, O śmierci (aksjologia)
Właściwe imię Aristokles, Platonem nazwany został dla szerokich ramion (gr. platys – szeroki). Poglądy swoje przedstawił w pismach zw. Dialogami (od ich formy literackiej). Zachowały się wszystkie, w liczbie 35, oraz Listy. Ułożone zostały wg pokrewnej treści przez uczonego aleksandryjskiego Arystofanesa z Bizancjum (III w. p.n.e.) w trylogie, następnie przez Trazyllosa, astrologa ces. Tyberiusza, w 9 tetralogii (na wzór dawnych tragedii). Autentyczność niektórych dialogów podawana była w wątpliwość już w starożytności. Po długich sporach i żmudnych badaniach obecnie na ogół przyjmuje się autentyczność 27 dialogów oraz 11 listów. Najbardziej znane dialogi: Obrona Sokratesa, Charmides – o roztropności, Protagoras – o cnocie, Gorgiasz – o retoryce i jej szkodliwości w życiu politycznym, Fedon – o nieśmiertelności duszy, Fajdros – o miłości i duszy, Uczta – o miłości, Teajtel – o poznaniu, Państwo i Prawa – o państwie i idealnym ustroju. Dialogi P. cechuje doskonałość formy i stylu. Pisane językiem żywym, pełnym porównań, przenośni i obrazów, budową przypominają dramaty sceniczne. Wraz z P. forma dialogu weszła na stałe do literatury europejskiej.
Platon był najwybitniejszym uczniem Sokratesa. Założył szkołę filozoficzną, zwaną Akademią Platońską, która przetrwała do VI w. Była to pierwsza szkoła filozoficzna w starożytności zorganizowana jako instytut współpracy naukowej, do której należeli nie tylko uczniowie, ale i uczeni prowadzący samodzielnie badania. Na czele Akademii stał scholarcha wybierany po śmierci Platona przez członków. Akademia przetrwała do 529 i została zamknięta przez Justyniana jako ostatni ośrodek starożytnej gr. myśli niechrześcijańskiej.
Platon w swojej wielkiej syntezie uwzględnił wszystkie dotychczasowe kierunki i zdobycze filozoficznej i naukowej myśli gr., pominął jednak i przeciwstawił się relatywizmowi sofistów i atomistycznemu materializmowi Demokryta. Za Sokratesem przyjmował, że wiedza pewna i obiektywna zawiera się w pojęciach ogólnych, a dotyczy to nie tylko dziedziny etyki, lecz całej rzeczywistości. Postrzeżenia zmysłowe dają jedynie obraz świata materialnego, a ten ma naturę zmienną, zjawiskową; rzeczy ulegają ciągłym zmianom, powstają i giną (Heraklit), zatem i wiedza o nich jest wycinkowa i niepewna. Podobnie jak postrzeżeniom zmysłowym odpowiada świat fizyczny, tak też pojęciom ogólnym odpowiadać musi jakaś rzeczywistość niezmienna i niezniszczalna (Parmenides) - jest to świat idei. Jak istnieją rzeczy piękne i dobre, tak też istnieć musi samo piękno i dobro. Ten niezniszczalny świat idei, w którym poszczególne idee są ze sobą powiązane logicznie i podporządkowane naczelnej idei dobra, nie jest dany bezpośrednio (podobnie jak atomy Demokryta czy liczby pitagorejczyków), jest jednak realny i to bardziej nasycony bytem niż świat rzeczy materialnych czy świat doznań psychicznych, które są tylko odbiciem i "cieniem" tamtego doskonałego świata (nasze poznanie jest podobne do oglądania na ścianie jaskini poruszających się cieni tego, co dzieje się na zewnątrz).
Struktura rzeczywistości nie jest więc jednolita (jak chcieli moniści), lecz dwoista (dualizm). Podobnie niejednolita jest natura człowieka: oprócz ciała istnieje niematerialna i niezniszczalna dusza, która jest źródłem życia i ruchu. Dzięki swemu pokrewieństwu ze światem idei dusza poznaje je na drodze rozumowania (pojęcia ogólne) lub intuicji, a postrzeżenia zmysłowe są tylko okazją, nie przyczyną poznania.
Struktura świata materialnego jest rozumna i celowa, gdyż został on zbudowany przez boskiego budowniczego (demiurga) z odwiecznej materii na wzór świata idei. Świat materialny nosi w sobie cechy doskonałości świata idei, świadczy o tym kulisty kształt Ziemi i okrężny ruch ciał niebieskich po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach (wyniki badań pitagorejczyków); świat jest jeden, wielość światów doskonałych jest nie do pomyślenia.
Celem filozofii jest nie tylko poznanie obiektywnej prawdy, lecz dokonanie przy jej pomocy przewrotu w duszy, spokrewnienie jej z tym, co prawdziwe, piękne i dobre. Istotą moralności jest dążenie do dobra. Platon stworzył teorię 4 cnót podstawowych, które rządzą i porządkują działanie 3 "części" duszy: mądrość rządzi częścią rozumną, męstwo - impulsywną, umiarkowanie - pożądliwą, a sprawiedliwość - sprawuje nad nimi ogólną kontrolę. Ład i harmonijne ukształtowanie życia daje radość, która jest nieodzownym warunkiem szczęścia. Podjął też próbę klasyfikacji dóbr; dobra konkretne, choć są przemijające i nietrwałe, stanowią konieczny szczebel w dążeniu do dóbr nieprzemijających, na których czele stoi idea dobra. Ta zresztą stanowi nie tylko szczyt hierarchii wartości moralnych, ale i pierwszą zasadę, według której świat powstał, i cel, do którego dąży.
Stojąc na uboczu od polityki Platon nie rezygnował z wpływu na losy państwa. Stworzył teorię idealnego, najlepszego - w jego pojęciu - ustroju państwowego, który realizuje ideę ładu i sprawiedliwości. Państwo takie posiada strukturę organiczną: każdy ma swoją funkcję wyznaczoną wspólnym dobrem obywateli, stąd jest w nim miejsce tylko dla ludzi użytecznych. Trzy są funkcje podstawowe: zarządzanie - tę spełniają mędrcy -filozofowie, obrona - strażnicy państwa, wytwarzanie dóbr materialnych - rzemieślnicy. Każda grupa stanowi odrębną warstwę społeczną, która żyje we właściwych sobie warunkach, w wyjątkowych przypadkach jednostki mogą przechodzić z jednego stanu do drugiego. Dla pierwszych 2 grup postulował zniesienie własności prywatnej i wspólność życia. Z harmonijnego współżycia powstaje ustrój sprawiedliwy.
Platon wywarł olbrzymi wpływ na europejską myśl filozoficzną, wszystkie systemy idealistyczne nawiązywały do jego poglądów. Następcy Platona kontynuowali jego naukę kładąc nacisk na jej elementy metafizyczne i pitagorejskie (Speuzyp) bądź na etykę (Polemon). W III w. p.n.e. Akademia uległa wpływom sceptycyzmu (Arkesilaos, Karneades), w II w. p.n.e. zajęła stanowisko eklektyczne starając się godzić poglądy własne z poglądami arystotelików i stoików (Filon z Laryssy, Antioch z Askalonu); pod koniec swego istnienia w V w. n.e. przyjęła neoplatonizm (Proklos).
Oprac. na podst. m.in.: Mieczysław Grzesiowski, Kierunki filozoficzne [w:] Słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991.