Stoicyzm
Twórca stoicyzmu, Zenon z Kition (ok. 336 – ok. 264 p.n.e.), był uczniem cyników i w etyce wiele z ich nauki przejął i rozwinął. W kosmologii nawiązał do jońskich filozofów przyrody. Poglądy stoików usystematyzował i dał im teoretyczne podstawy Chryzyp (ok. 277 – ok. 208 p.n.e.). Po dualistycznych systemach Platona i Arystotelesa stoicy powrócili do monistycznej koncepcji świata: świat jest materialny, każda rzecz jednak "składa się" z 2 elementów: biernego tworzywa i czynnej pneumy: oba są natury materialnej. Pneuma – źródło ruchu i życia – przenika świat, kształtując go rozumnie i celowo. Od stopnia jej "natężenia" (tonos) zależy, czy rzecz jest nieożywiona, czy organizmem żyjącym lub istotą myślącą.
Koleje świata stanowią jednolity i rozumny proces rozwojowy, którego celem są istoty myślące i świadome. Po okresie rozwoju, w którym materia się różnicuje, świat powróci do jedności pramaterii przez tzw. pożar wszechświata, po czym rozpocznie się nowy cykl przemian.
Człowiek jako cząstka rozumnego świata winien żyć zgodnie z zasadami swojego rozumu, który jest przejawem rozumu przenikającego świat (logos). Życie takie równoznaczne z cnotą jest jedynym dobrem i daje prawdziwą wolność. Wszystkie inne dobra, jako obojętne, mogą być wykorzystane w dobry lub zły sposób. Jedne z nich są godne wyboru: zalety umysłu, sprawność ciała, uznanie ludzi; inne godne odrzucenia: są to afekty, z których najgorszy jest smutek. Należy się ich wyzbyć i dążyć do zupełnej beznamiętności (apatheia). Człowiek jest istotą społeczną i właściwie pojęte dobro jednostki jest jednoznaczne z dobrem społecznym. Stoicy dążyli do usunięcia granic państwowych i różnic między narodami (kosmopolityzm).
W logice za podstawowy akt poznania uznawali sąd (nie pojęcie) i zapoczątkowali logikę zdań, podobnie jak Arystoteles logikę nazw; za podstawowy sąd uznali sąd hipotetyczny (w ten sposób stali się prekursorami dzisiejszej logiki zdań). Szkoła stoicka przetrwała do końca II w.; za Panajtiosa (ok. 180 – ok. 100 p.n.e.) stoicyzm zyskał trwałe wpływy w Rzymie. Późniejsi wybitni stoicy to Posejdonios (II/I w. p.n.e.), Seneka Mł. (I w.), Epiktet (I/II w.), cesarz Marek Aureliusz (poł. II w.). Zajmowali się oni prawie wyłącznie etyką i w ich ujęciu filozofia stała się sztuką życia.
Na podstawie: Mieczysław Grzesiowski, Kierunki filozoficzne [w:] Słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991.