Paulina Wróbel, Żywioły jako tworzywo wyobraźni literackiej
Ziemia, woda, ogień, powietrze to żywioły będące nieodłącznym elementem życia człowieka od zarania dziejów. Już od dawna były obiektem zainteresowania filozofów oraz naukowców. Każdemu z żywiołów przypisywano odpowiednie cechy oraz podzielono według pewnych kryteriów np.: kojarzono je z fazami życia człowieka: dzieciństwem, młodością, wiekiem dojrzałym i starością. Ponadto starożytni filozofowie wiązali żywioły z poszczególnymi etapami rozwoju duchowego. Według nich człowiek rodzi się z ziemi i stopniowo jest oczyszczany przechodząc przez wodę, powietrze, ogień.
Z upływem lat cztery żywioły stały się także źródłem inspiracji malarzy i poetów. I tu przykładem może być twórczość Hieronima Morsztyna. O jego życiu wiemy niewiele. Urodził się prawdopodobnie ok. 1580r. a zmarł przed 1626r. tworzył więc w epoce wczesnego baroku.
Żywioły w twórczości Morsztyna kryją się pod różnymi postaciami i tak np. w wierszu "Światowa rozkosz" woda to ocean, krople rosy, ale też Heraklitowe łzy. Ocean kojarzy się z potęgą, czymś czego nie można opanować, ogarnąć wzrokiem, to żywioł, który pozostaje w ciągłym ruchu. W tym kontekście woda może więc symbolizować siłę, a także niebezpieczeństwo, o czym świadczą słowa: "... bo woda ma swe strachy...". Żywioł ten kryje się również pod postacią łez i symbolizuje cierpienie, ból, ale także oczyszczenie. W utworze "Pijatyka" woda jako bijące źródło symbolizuje zdrowie, siłę, nadzieję:
...tam zdrowe
napoje z źrzódeł swoich nieprzebranych ciekną...
Kolejnym żywiołem w twórczości H. Morsztyna jest powietrze, które oznacza nieskończoność, wolność; oddziela ziemię od nieba. Jest nośnikiem głosu, zapachu:
...A trzecia zaś wonnymi piżmy, zybetami
i drogimi nasyca zapach perfumami...
To także źródło siły:
...a chorągiew od wiatru jako wąż się wije...
H. Morsztyn także wiele pisze o ziemi, np.:
...płodne winnice...
...Wiosna zimę wypędza, a łąkom kazano,
aby się swym zielonym płaszczem przyodziały,
a gaje się w rozkwitłą czamarę przybrały...
...Gospodynie zaś samy w swoich rzędach żywe,
z ogrodów rozpłodzone osiewki zbierają
tymi puste spiżarnie znowu napełniają...
Z powyższych fragmentów wynika, że ziemia jest źródłem dobrobytu, symbolem dostatku, płodności. Jednak słowa:
...Grób ci ciało okryje,
robak kości rozryje.
Ziemia w ziemi, a duszę
Bogu poruczyć muszę...
– przypominają czytelnikowi o śmierci. Fragment ten może także odnosić się do motywu vanitas; przez co czytelnik uświadamia sobie, że jest marną, kruchą istotą, a jego życie jest niezwykle krótkie. W przytoczonym fragmencie poeta wyraźnie nawiązuje do motywu grobu jako miejscu pochówku, symbolu śmierci.
W wierszu "Krotochwila" odnajdujemy symbolikę ognia. Autor wspomina o tradycjach związanych z nocą świętojańską. Zgodnie z wierzeniami ludowymi w tę noc ogień nabiera magicznej mocy, dzięki której chroni przed chorobami, zarazą. Chętnie przy nim śpiewano i tańczono. Ogień jest więc znakiem oczyszczenia, ciepła i radości.
...Więc i owe sobótki, które gdy palają,
rozmaite rozpusty przy ogniach działają.
Więc i chyże wyścigi, gry, skoki, turnieje,
Które po dobrych myślach czas wesoły sieje...
Morsztyn w swych utworach mówi o żywiołach, bez których życie jest niemożliwe. Oprócz podstawowego znaczenia mają też ukryty sens.
Symbolikę żywiołów zauważamy nie tylko w twórczości, ale także w życiu codziennym, np. w formie przysłów, powiedzonek: "cicha woda", "być dla kogoś jak powietrze", "niech ci ziemia lekką będzie", "igrać z ogniem".
Praca przygotowana na Humanistyczny Festiwal Nauki (2006.06.21)