B. Chrząstowska, S. Wysłouch, Styl a kompozycja w utworze lirycznym
Rozdział o konstrukcjach stylistycznych należałoby zamknąć uściśleniem terminów, które w powszedniej praktyce polonistycznej bywają mieszane. Mówimy często o kompozycji utworu lirycznego myląc niekiedy to pojęcie z pojęciem stylu.
W dziele literackim istnieje dwoistość formy: kształt materiału językowego – styl oraz układ świata przedstawionego – kompozycja.
W utworze lirycznym język jest nieprzeźroczysty, widoczny, narzuca się czytelnikowi swoją nadmierną organizacją, "zbędnym ładem" – funkcją poetycką. W epice język pełni przede wszystkim funkcję poznawczą, a jego "przezroczystość" polega na tym, że kieruje uwagę czytelnika na rzeczywistość przedstawioną. W niektórych utworach epickich (np. w klasycznej powieści fabularnej) nie zauważamy języka, koncentrując uwagę na świecie przedstawionym, na sposobach powiązania różnych jego składników, np. zdarzeń i postaci, a więc na kompozycji utworu.
W utworze lirycznym na plan pierwszy wysuwa się kształt materiału językowego, a więc ujęcie stylistyczne. W rozdziale niniejszym omówiliśmy układ i funkcję jednostek językowych wyższego rzędu: różne typy monologu lirycznego, rolę sytuacji lirycznej oraz sposoby obrazowania. Ujęcie stylistyczne obejmuje także organizację brzmieniową języka: instrumentację i rytmizację, stosunki składniowo-intonacyjne, zasób słownictwa i stosunki między jego różnymi rodzajami. O tych właściwościach utworu lirycznego była już mowa w rozdziale Stylistyka.
Jak wynika z przeprowadzonych analiz, dominantą kompozycyjną, czyli podstawowym czynnikiem kompozycyjnym, jest w liryce podmiot wypowiadający. Im wyrazistsze wyznanie, tym bardziej podporządkowany jest mu świat przedstawiony, który ujawnia osobowość, sposób odczuwania i myślenia podmiotu. W liryce pośredniej dominantą kompozycyjną mogą być pewne składniki kompozycji fabularnej. W liryce narracyjnej lub sytuacyjnej nadrzędnym czynnikiem kompozycji jest zdarzenie lub bohater. W niektórych erotykach lub w liryce apelu osią utworu staje się potencjalny odbiorca wpisany w strukturę wiersza. Jednakże te czynniki kompozycji fabularnej, jakkolwiek występują w niektórych utworach na pierwszym planie, istnieją niesamodzielnie, stanowią pretekst dla wyznań podmiotu, do którego w pełni odnosi się świat przedstawiony. Toteż w ukształtowaniu utworu lirycznego najważniejszą rolę odgrywają zjawiska stylistyczne. Taką rolę pełni wersyfikacja, np. strofa, wers, rym i in. – wszystko to uwydatnia elementy treści, porządkuje wypowiedź.
Kiedy więc mówimy o kompozycji utworu lirycznego, mamy na myśli przede wszystkim kształt materiału językowego, różne sposoby ujęć stylistycznych na wielu "piętrach" organizacji języka, choć można wyróżnić sposoby wiązania układów językowych, jak: kontrast, paralelizm, gradacja (np. gradacja napięć emocjonalnych), związki logiczne, charakterystyczne dla liryki pojęciowo-intelektualnej (np. teza i dowodzenie albo szereg antytez, albo argumenty i pointa końcowa); odwrotnością tej sytuacji jest luźna kompozycja szeregu powtarzających się motywów, które porządkuje nastrój (np. w opisowo-nastrojowej liryce młodopolskiej). Najistotniejszym sposobem kompozycji utworu lirycznego jest metaforyzacja i wynikające z niej związki logiczne. Układ świata przedstawionego w liryce związany jest ściśle z kształtem językowym utworu. Terminu "kompozycja" używamy więc w odniesieniu do liryki najczęściej w znaczeniu przenośnym, gdyż w ścisłej terminologii teoretycznej oznacza on układ świata przedstawionego, który w liryce pełni znacznie mniejszą rolę niż w pozostałych rodzajach literackich. Świat przedstawiony podporządkowany jest w pełni podmiotowi lirycznemu, wynika niejako z kształtu językowego utworu, więc ze stylu wypowiedzi. Toteż jakość i układ materiału językowego – styl – stanowi podstawę dla zrozumienia struktury utworu lirycznego.
Źródło: Bożena Chrząstowska, Seweryna Wysłouch, Poetyka stosowana, Warszawa 1978, s. 306-308.