Zasady nauczania

Ogólne normy postępowania dydaktycznego, określające sposoby realizacji celów kształcenia i wychowania.

I. Zasada poglądowości

Bezpośrednie poznawanie rzeczy i zjawisk lub ich obrazowych przedstawień, przeciwieństwo werbalizmu. Np. poznawanie budowy i funkcji narządów mowy poprzez obserwacje i dotyk wewnętrznych i zewnętrznych części własnych narządów mowy w spokoju i podczas wymawiania głosek; oglądanie modelu i graficznych przedstawień narządów mowy. Poznawanie postaci Chopina poprzez słuchanie jego muzyki, oglądanie portretów jego i jego rodziny, filmu biograficznego, czytanie listów od niego do bliskich i do niego oraz opowiadań biograficznych, zwiedzanie miejsc związanych z Chopinem. Poznawanie podobieństw i różnic między tworzywem utworu literackiego a tworzywem innych sztuk: a) poprzez porównywanie przeczytanego utworu literackiego z obejrzanym filmem, programem telewizyjnym bądź spektaklem, z wysłuchaną audycją radiową, dziełem plastycznym i muzycznym; b) poprzez uczniowskie recytacje, inscenizacje, pisanie scenariuszy i dialogów, dokonywanie adaptacji teatralnej tekstów literackich i działania plastyczne. Poznanie rzeczywistości odbywa się tu drogą kojarzenia rzeczy i słów albo kojarzenia rzeczy, słów i działania uczniów. Zasadę poglądowości pomagają urzeczywistnić środki dydaktyczne. Stosuje się ją łącznie z metodami podającymi i poszukującymi (zob. metoda heurystyczna; metoda problemowa). Jeżeli pokaz zajmuje większą część lekcji i jest podstawą do zebrania wiadomości, wyciągnięcia wniosków i sformułowania uogólnień, spełnia on wtedy funkcję metody oglądowej (zob. metoda oglądowa).

II. Zasada stopniowania trudności (albo przystępności wiedzy)

Uwzględnienie w nauczaniu właściwości rozwojowych uczniów poprzez odpowiedni do tego rozwoju dobór materiału nauczania oraz metody. Zgodnie z tą zasadą np. omówienie w kl. IV lektur Antek Prusa i Janko Muzykant Sienkiewicza nie może się wiązać z omówieniem historycznoliterackim, musi się ograniczyć do zagadnień moralnych; do obrazu życia dzieci wiejskich w 2. poł. XIX w.; zgodnie z tą zasadą nieodpowiednia na tym poziomie będzie metoda podająca – wykład, odpowiednia zaś – opowiadanie i rozmowa oraz metody poszukujące i metoda oglądowa (zob. metody nauczania).

Reguły zasady stopniowania trudności.

  1. Przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze. Np. uczniowie opisują najpierw własne przeżycia i uczucia, a potem przechodzą do opisu przeżyć i uczuć bohatera literackiego.
  2. Przechodzić od tego, co dla ucznia łatwiejsze, do tego, co trudniejsze. Np. uczniowie poznają najpierw zdanie pojedyncze, potem złożone, a dopiero w klasie VIII – wielokrotnie złożone; najpierw piszą opowiadanie, a pod koniec nauki szkolnej – rozprawkę.
  3. Przechodzić od tego, co uczniom znane, do tego, co nowe i nieznane. Np. na podstawie samodzielnie ułożonego dialogu poznanie rodzajów zdań ze względu na cel wypowiedzi; na podstawie znajomości tradycji, sztuki i języka własnego regionu poznawanie tradycji, sztuki i języka innych regionów.
  4. Uwzględniać różnice indywidualne między uczniami, czyli tak organizować proces nauczania i wychowania, by otoczyć opieką i rozwijać umysł zarówno uczniów zdolnych, jak i niezdolnych, zaawansowanych i opóźnionych w nauce (zob. indywidualizacja).

III. Zasada systematyczności

Wymaga od nauczyciela rytmiczności w pracy i skrupulatności w wykonywaniu swoich obowiązków oraz wdrażania uczniów do takiej samej rytmiczności i skrupulatności. Zasada systematyczności w pracy nauczyciela dotyczy:

  1. poszczególnych lekcji i polega wtedy na proporcjonalnej ich budowie;
  2. całego procesu nauczania, i polega wtedy na jednakowo intensywnym i harmonijnym opracowywaniu wszystkich działów nauczania języka polskiego; oraz
  3. przygotowania się nauczyciela do lekcji.

IV. Zasada świadomości i aktywności uczniów

Uwzględnienie w nauczaniu świadomości uczniów, jeśli chodzi o cele uczenia się; doprowadzenie do świadomego udziału w nabywaniu wiadomości oraz rozwijaniu umiejętności i nawyków; stworzenie warunków świadomej kontroli osiąganych wyników. Realizacja tej zasady odbywa się poprzez:

  1. kształtowanie motywacji uczenia się (zob. motywacja uczenia się);
  2. dobieranie częste takich metod nauczania, jak metoda problemowa (zob. metoda problemowa) i metoda oparta na działaniu uczniów (zob. metoda zajęć praktycznych);
  3. ograniczanie własnej nauczycielskiej aktywności (zwłaszcza słownej) na lekcji na korzyść rozwijania aktywności uczniów;
  4. dopuszczanie uczniów do współorganizowania z nauczycielem procesu nauczania, np. przez ich udział w opracowywaniu rozkładu materiału, ustalaniu listy lektur i terminów ich omawiania oraz toku niektórych lekcji; przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych (teatr, film, wycieczki), przez przygotowanie materiału na lekcję (np. pomocy naukowej, inscenizacji, sprawozdania);
  5. wdrażanie uczniów do samokontroli przez uczenie świadomego redagowania tekstu, wyrabianie umiejętności dostrzegania błędów językowych, ortograficznych i interpunkcyjnych oraz ich poprawy.

V. Zasada trwałości wiedzy uczniów

Polega na tym, aby przeciwdziałać zapominaniu przez nich nabytych wiadomości i umiejętności poprzez stałe ich powtarzanie i utrwalanie. Odbywa się ono trzema drogami.

  1. Na każdej lekcji, jako jej stały i konieczny składnik występujący: a) na jej początku – na etapie sprawdzenia pracy domowej i pogadanki wstępnej przygotowującej do opracowania nowych wiadomości, b) pod koniec lekcji – na etapie podsumowania i usystematyzowania nowych wiadomości oraz powiązania ich z wiadomościami już posiadanymi.
  2. W pracy domowej, mającej za zadanie utrwalenie wiedzy i umiejętności wprowadzonych na lekcji.
  3. Na specjalnych lekcjach poświęconych powtórzeniu i utrwaleniu wiedzy i umiejętności.

Trwałości wiedzy sprzyja dobór odpowiednich metod nauczania, tj. umożliwiających uczniowi samodzielne zdobywanie wiedzy i budzących jego emocjonalne nastawienie do nauki (zob. metoda heurystyczna; metoda problemowa; motywacja uczenia się).

VI. Zasada wiązania teorii z praktyką

Polega na wykazywaniu uczniom praktycznej i życiowej przydatności wiedzy oraz na wiązaniu nauki szkolnej z życiem pozaszkolnym.

  1. Uczeń musi zdawać sobie sprawę z tego, że przyswojenie wiedzy polonistycznej oraz osiągnięcie sprawności i poprawności językowej są podstawą pozytywnego pełnienia przez niego w przyszłości ról społecznych, warunkiem uczestniczenia w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym. Świadomość tego wyrabia się przez realizowanie odpowiednio dobranych celów lekcji (zob. cele nauczania) oraz tematów lekcji, np. takich: Udowadniamy swoją rację, czyli uczymy się umiejętności potrzebnej przez całe życie; Uczymy się pisać podanie – pomożemy w tym później rodzicom; Kultura dyskusji; Życiowe znaczenie ortograficznego pisania; Formuły grzecznościowe – środek łagodzący obyczaje; Wyjaśniamy niektóre sformułowania z Kodeksu ucznia.
  2. Nauczyciel tak musi organizować proces nauczania, żeby pokazywać uczniom przydatność wprowadzanej wiedzy, np. łączyć naukę gramatyki z praktyczną stylistyką poprzez ćwiczenia unaoczniające to, że wiadomości gramatyczne można wyzyskać do zamierzonego kształtowania wypowiedzi, zwłaszcza pisanej. I tak np. z informacją o znaczeniu i klasyfikacji zaimków oraz wiadomością o podmiocie domyślnym łączą się ćwiczenia w wyzyskaniu zaimka i podmiotu domyślnego w funkcji nawiązującej i estetycznej (spójność tekstu i niepowtarzanie wyrazów w bliskim sąsiedztwie); z wiadomością o rodzajach zdań – ćwiczenia w użyciu ich jako środka przeciwdziałającego monotonii składniowej wypowiedzi (rozmaitość składniowa w miejsce zdań jednego typu); z nauką o słownictwie – ćwiczenia w użyciu wyrazów w określonym celu, którym może być wyrażenie oceny pozytywnej bądź negatywnej, podkreślenie odpowiedzialności za wypowiadane słowa, wywołanie żądanych uczuć u odbiorcy itp.
  3. Wiedzę o literaturze, języku i kulturze tak wiązać z działaniem twórczym uczniów, by czerpało ono jakieś składniki z życia pozaszkolnego i również na nie wpływało. Wymóg ten urzeczywistnia się poprzez wystawianie przedstawień teatralnych, nagrywanie szkolnych audycji radiowych; wydawanie gazetek klasowych i szkolnych; urządzanie spotkań z ciekawymi ludźmi, wystaw, wycieczek polonistycznych, muzeum szkolnego; organizowanie zbieractwa w zakresie np. gwary, przysłów, podań, anegdot, przedmiotów kultury materialnej danego regionu; gromadzenie i wyjaśnianie regionalizmów, błędów językowych, zapisywanie przejęzyczeń, powiedzonek, rymowanek itp. spotykanych w wypowiedziach uczniów i dorosłych (w środowisku ucznia, w telewizji itp.).

Źródło: Maria Nagajowa, ABC metodyki języka polskiego, Warszawa 1995, wyd. II.