Metoda problemowa

I. Funkcja dydaktyczna

Kształci sprawność myślenia produktywnego, krytycyzm, postawę badawczą, samodzielność, stwarza motywacje uczenia się, sprzyja utrwalaniu wiedzy, gdyż, jak wiadomo, wiedza samodzielnie zdobyta jest trwalsza od wiedzy podanej i przyswojonej.

II. Warunki doboru

Metodę problemową dobiera się w zależności:

  1. od celu lekcji, tj. jeżeli ustala się cel zarówno poznawczy – poszerzenie wiedzy ucznia, jak i kształceniowy – rozwijanie zdolności myślenia;
  2. od wiedzy ucznia, tj. jeżeli jest ona na tyle duża, że może być podstawą rozwiązania problemu, i na tyle mała, że wymaga uzupełnienia;
  3. od materiału nauczania, tj. jeżeli nie jest zbyt trudny i zbyt obszerny (wtedy lepsza jest metoda podająca albo heureza), ani zbyt łatwy (wtedy uczniowie się nudzą);
  4. od czasu przewidzianego w rozkładzie materiału, tj. jeżeli samodzielne dochodzenie do wycinka wiedzy nie zdezorganizuje gospodarki czasem – ze szkodą dla całości przedmiotu.

Np. wprowadzenie metodą problemową zagadnienia rodzajów przydawek byłoby zbyt trudne ze względu na to, że dojście samodzielne do terminów jest niemożliwe, a opracowanie opisowego sformułowania rodzajów przydawek zabiera bardzo dużo czasu (termin: przydawka rzeczowa, opisowe sformułowanie: jeden z rodzajów przydawki to przydawka wyrażona rzeczownikiem w mianowniku). Mogą więc uczniowie dojść samodzielnie do wiedzy na temat sposobów wyrażenia przydawki i stwierdzić, że przydawka może m.in. być wyrażona rzeczownikiem w mianowniku, natomiast informację o klasyfikacji przydawek i terminy poda im nauczyciel w formie gotowej wiedzy. Przykłady problemów:

  • Jak osobowość Rejenta i Cześnika przejawia się w sposobie ich mówienia? (na podstawie Zemsty Fredry);
  • Co jest podobnego, a co różnego w powieści pt.... i w jej realizacji filmowej?
  • Jakie są zasady pisowni cząstek –bym, –byś, –by z różnymi częściami mowy?
  • Kiedy można stosować wyrazy obce, a kiedy nie?

III. Podstawowe etapy problemowego uczenia się

– to: znalezienie się w sytuacji problemowej; dostrzeżenie i sformułowanie problemu; rozwiązanie problemu.

A. Sytuacja problemowa.

1. Na czym polega? Jest to celowo zorganizowana (wyreżyserowana) sytuacja stawiająca uczniów na początku lekcji przed trudnością teoretyczną – kiedy uświadamiają oni sobie, że czegoś nie wiedzą, lub praktyczną – kiedy zdają sobie sprawę z tego, że czegoś nie umieją wykonać. Uświadomienie braków jest motywacją do podjęcia wysiłku ich usunięcia, tj. wypełnienia luki w wiedzy bądź zdobycia umiejętności. Sposób stworzenia sytuacji problemowej zależy od pomysłowości nauczania. Może to być:

  1. krótka pogadanka heurystyczna doprowadzająca uczniów do spostrzeżenia zagadnienia;
  2. referat ucznia;
  3. opowiadanie bądź opis nauczyciela, sugerujący problem wywołujący zainteresowanie uczniów jakimś zjawiskiem;
  4. ustne bądź pisemne ćwiczenia teoretycznoliterackie, gramatyczne itp. tak spreparowane, by niektóre ich elementy były nie do wykonania bądź nawet prowokowały do wykonania błędnego, dając tym sposobność uczniom do uświadomienia sobie istnienia dziedzin jeszcze niepoznanych a potrzebnych;
  5. omówienie wybranych fragmentów wypracowań klasowych;
  6. analiza zebranych przykładów z żywego języka uczniów bądź środowiska;
  7. gry dramatyczne;
  8. teksty literackie, prasowe itp., stawiające przed uczniem jakieś problemy do rozwiązania.

2. Jak rozumieć termin problem? Problem dydaktyczny to postawione przed uczniem zagadnienie wymagające od niego rozwiązania drogą samodzielności myślowej, stawiające go w roli badacza odkrywającego nową wiedzę. Problem polonistyczny może być problemem otwartym, tj. niedającym się jednoznacznie rozwiązać, a tym samym zweryfikować, jak np. często problemy dotyczące oceny osobowości człowieka, interpretacji utworu literackiego i jego wartościowania, albo problemem zamkniętym, tj. dającym się jednoznacznie rozwiązać, jak np. problemy z nauki o języku, ortografii, stylistyki, teorii literatury.

3. Przykłady sytuacji problemowych.

Przykład pierwszy. Uczniowie znają już z dotychczasowej nauki części mowy i funkcję przydawki jako wyrazu określającego. Nie znają natomiast sposobów wyrażania przydawki, a więc mają lukę w wiedzy, i to trzeba im uświadomić. Nauczyciel podaje tekst, w którym wszystkie przydawki są wyrażone przymiotnikiem; uczniowie mają za zadanie wyodrębnić je. W czasie analizy zwracają uwagę na łatwy do dostrzeżenia fakt, że wszystkie przydawki są wyrażone przymiotnikiem. Powstaje wątpliwość: Czy zawsze przydawki są wyrażone przymiotnikiem? Uczniowie nie wiedzą lub nie są pewni, czy tak, czy nie; formułują przypuszczalne odpowiedzi, inaczej – znaleźli się w sytuacji problemowej, dostrzegli problem.

Przykład drugi. Podstawą stworzenia sytuacji problemowej jest wiedza uczniów na temat sportu; nauczyciel inicjuje krótką pogadankę na temat jego ujemnych stron, którymi są np. wynaturzenia ciała ciężarowców, niebezpieczeństwo utraty zdrowia, brzydota boksu, używanie środków dopingowych, walka o pieniądze. Bezpośrednio po tym uczniowie zapoznają się z piękną recytacją (nauczyciela, ucznia, odtworzoną z płyty, taśmy) wierszy Wierzyńskiego Dyskobol i Rzut dyskiem. Uczniowie uświadamiają sobie, że wiersze ukazują sport z innej strony. Z jakiej? Znalezienie odpowiedzi jest trudnością, przed którą stanęli.

B. Sformułowanie problemu. Jest ostatnim ogniwem sytuacji problemowej i pierwszym – etapu rozwiązywania problemu.

1. Kto formułuje problem? Problem może zostać:

  1. sformułowany przez nauczyciela bądź wzięty z podręcznika i przedstawiony uczniom w gotowej formie do rozwiązania, stwarza on jednak wtedy najmniej motywacji do pracy;
  2. zasugerowany, podsunięty przez nauczyciela tak zręcznie, że uczniowie nie odczuwają narzucenia i przymusu;
  3. wybrany przez uczniów spośród kilku gotowych;
  4. samodzielnie dostrzeżony przez uczniów i samodzielnie przez nich sformułowany; ma on wtedy największą wartość kształcącą i motywacyjną.

2. Przykłady problemów. Gdy uczniowie po analizie tekstu bądź w toku swobodnych wypowiedzi dostrzegli trudność, mogą już samodzielnie sformułować problem do rozwiązania.

Przykład pierwszy.

  • Jakimi częściami mowy może być wyrażana przydawka?
  • Czy przydawka jest wyrażana tylko przymiotnikiem?
  • Które części mowy pełnią w zdaniu funkcję przydawki?
  • Sposoby wyrażania przydawki.

Przykład drugi.

  • O jakiej stronie sportu i w jaki sposób mówią wiersze Wierzyńskiego Dyskobol i Rzut dyskiem?
  • W jaki sposób ukazał poeta sport (piękno sportu) w wierszach Dyskobol i Rzut dyskiem?
  • Co sprawia, że czytając wiersze Dyskobol i Rzut dyskiem podziwiamy sport?

C. Rozwiązywanie problemu to szukanie odpowiedzi na postawione pytanie-problem. Znalezienie jej jest równoznaczne z wypełnieniem luki w wiedzy bądź umiejętnościach.

Przykład pierwszy. Po sformułowaniu problemu (zob. wyżej) uczniowie otrzymują dodatkowy tekst, w którym przydawki wyrażone są wszystkimi możliwymi częściami mowy. W toku samodzielnej pracy, już bez udziału nauczyciela, jego pytań i wskazówek naprowadzających, czytają tekst, obserwują go i analizują pod kątem postawionego problemu, wyodrębniają przydawki, ustalają, jakimi częściami mowy są wyrażone, jak o nie pytamy; uogólniają na koniec swoje spostrzeżenia i formułują przypuszczalne rozwiązanie. Z kolei następuje głośne przedstawienie rozwiązania przez wybranego ucznia, z ewentualną wymianą opinii z pozostałymi uczniami, jeżeli rozwiązanie jest błędne bądź niepełne; ewentualne uzupełnienie uogólnienia przez nauczyciela informacjami, do których uczniowie nie mogli dojść drogą własnych badań. Etap rozwiązywania problemu kończy się weryfikacją uogólnienia, czyli sprawdzeniem słuszności rozwiązania. Sprawdzianem może być autorytet nauczyciela, który chwali dobrą pracę i wyniki, bądź tekst podręcznika, z którym konfrontuje się poprawność uogólnień.

Przykład drugi. Po sformułowaniu problemu uczniowie wracają do tekstu i w cichym czytaniu obserwują i analizują sposoby ukształtowania treści, wyodrębniają określone środki stylistyczne i ustalają, jaką mają one funkcję. Rozwiązanie zagadnienia może nastąpić w toku dłuższej dyskusji bądź rozmowy.

[...]

IV. Etapy problemowego uczenia się

– w procesie nauczania-uczenia się. Mogą wystąpić wszystkie w godzinnej bądź kilkugodzinnej jednostce metodycznej, ale również oddzielnie w procesie nauczania w szkole i w pracy domowej. Problem może być sformułowany raz, a jego rozwiązywanie może wystąpić wielokrotnie. Np. sytuacja problemowa z problemem: Jak pisać najzwięźlej? wystąpiła na pierwszej lekcji kształcącej umiejętność pisania streszczenia; uczniowie poznawali jego funkcję i uzwięźlające środki językowe. Od tej lekcji każdorazowe streszczenie tekstu jest rozwiązywaniem problemu praktycznego; przy czym w zasadzie za każdym razem jest ono łatwiejsze, aż przychodzi chwila takiego wydoskonalenia umiejętności, że problem upada, uczeń nie ma trudności. To samo może dotyczyć analizy formalnej tekstu literackiego. Lekcja może być poświęcona rozwiązywaniu problemu sformułowanego jako praca domowa.

Przykład. Uczniowie kl. VIII byli na wycieczce w Muzeum Literatury w sali poświęconej Mickiewiczowi i mieli za zadanie: a) zastanowić się w czasie zwiedzania, jak to, co zobaczyli i czego się dowiedzieli, wyzyskać na lekcji; b) sformułować zagadnienie (temat) lekcji. Sama lekcja zaczyna się więc od przedstawienia propozycji i wyboru jednej z nich, np. takiej: Jaki związek ma życie Mickiewicza z jego twórczością? (na podstawie poznanych utworów).

Źródło: Maria Nagajowa, ABC metodyki języka polskiego, Warszawa 1995, wyd. II.