Serwis Humanistyczny "Hamlet"
Uczeń

Bożena Chrząstowska, O interpretacjach porównawczych (2)

Kryteria oceny

Rozpatrzmy najpierw stopień trudności rozprawki i interpretacji porównawczej, jest to bowiem istotna sprawa dla kandydata, który na eliminacjach centralnych musi zdecydować się na wybór form wypowiedzi. I rozprawka, i interpretacja (na razie zatrzymajmy się na interpretacji pojedynczego utworu) służy sprawdzeniu osiągnięć kandydata. Pojęcie wyniku nauczania jest złożone. Teoretycy kształcenia wyróżniają w taksonomii wyników cztery zhierarchizowane i kumulujące się kategorie: wiadomości, ich rozumienie, umiejętności proste i umiejętności złożone (czyli rozwiązywanie problemów)*. Najniżej cenioną kategorią w tym układzie są wiadomości, najwyżej – umiejętności złożone, one bowiem kumulują wszystkie poprzednio wymienione kategorie wyniku. Porównajmy pod tym względem omawiane formy egzaminacyjne; jaki rodzaj osiągnięć jest wymagany?

Już pobieżny rzut oka na powyższe zestawienie uświadamia, że o powodzeniu kandydata decydują w obydwu formach inne kategorie wyniku. Nawet przy założeniu, że temat rozprawki żąda samodzielnego rozwiązania problemu o charakterze literackim (nie pozaliterackim, jak to zazwyczaj bywa w praktyce szkolnej), nietrudno zauważyć, że stopień samodzielności piszących rozprawkę jest mniejszy: najczęściej odwołują się do pamięci i reprodukują sądy podręcznikowe lub usłyszane od nauczyciela, albo – i tak powinno być na konkursie olimpijskim – zaczerpnięte z opracowań naukowych lub krytycznych. W rozprawce jest to w pełni uprawnione. Samodzielność ucznia polega w tym wypadku na właściwym doborze faktów i logicznej argumentacji założonej tezy. Uczeń interpretujący tekst nie ma przywileju odwoływania się do gotowej wiedzy – korzysta z niej w mniejszym stopniu w formie przyporządkowania utworu do właściwego kontekstu. Staje on w sytuacji istotnie problemowej, musi znaleźć rozwiązanie sam: zrozumieć utwór, odkryć mechanizmy organizacji artystycznej całości, odnaleźć źródła zaszyfrowanych sensów.

Inna również jest hierarchia wymienionych kategorii: w rozprawce większą rolę grają wiadomości i ich rozumienie, a ponadto są to innego typu wiadomości – podstawę stanowi wiedza szczegółowa, historycznoliteracka, podczas gdy w interpretacji większą rolę gra rozumienie pojęć i zasad teoretycznych w powiązaniu z wiedzą historycznoliteracką. Inne także są wymagane umiejętności. W rozprawce będzie to umiejętność panowania nad rozległym materiałem, selekcji i doboru faktów, argumentacji i rozumowania. W interpretacji inaczej: niezbędna jest umiejętność obserwacji szczegółu – i dodajmy – istotnego szczegółu z punktu widzenia hipotezy interpretacji. Opanowanie sprawności wykrycia dominanty kompozycyjnej w utworze lub porównywanych utworach i podporządkowanie jej toku analizy to umiejętności decydujące o jakości interpretacji. Inne wreszcie są wymogi językowe. W obydwu formach wypowiedzi składnia powinna odzwierciedlać proces rozumowania, ale w interpretacji, poza zwykłymi kryteriami poprawności językowej, bierze się pod uwagę umiejętność stosowania aparatury pojęciowej odpowiedniej do analizowanego tekstu, co w rozprawce może wcale nie występować, jeśli temat jest oddalony od problemów warsztatowych specyficznie literackich.

Tak więc rozprawka i interpretacja wymagają innych cech kandydata: kto ma odpowiednie zaplecze lektury – literackiej i naukowej – dysponuje umiejętnością selekcji i syntezy, potrafi wyzwolić się ze stereotypów lektury i gotowych sądów, niewątpliwie wybierze rozprawkę. Kto zaś ponadto został przygotowany do samodzielnego odbioru sztuki słowa, woli konkretną obserwację indywidualnych zjawisk, dysponuje umiejętnością całościowej analizy i odpowiednią wiedzą z poetyki, zdecyduje się na wykonanie interpretacji. Warto jednak pamiętać, że w obydwu wypadkach stosuje się odmienne kryteria oceny, gdyż obie te formy egzaminacyjne wymagają innych umiejętności.

Interpretacja porównawcza jest niewątpliwie trudniejsza niż interpretacja jednego utworu*, choćby ze względu na konieczność ogarnięcia rozleglejszego materiału. Zadaniem interpretatora jest bowiem nie tylko porównanie poetyki i wyjaśnienie sensu dwóch tekstów, ale i odkrycie zasady, na której podstawie dokonano zestawu. Nie jest on przypadkowy, zawsze coś łączy dwie odmienne realizacje poetyckie: temat, postawa wobec świata, klimat, poetyka itp. Toteż umiejętność sproblematyzowania podanego zestawu, określenia jego podobieństw i różnic, jest podstawowym zadaniem kandydata.

Spróbujmy wyszczególnić kryteria interpretacji porównawczej.

I. Temat (zestaw tekstów)

1. umiejętność sproblematyzowania podanego zestawu, odkrycia zasady porównania podobieństw i różnic w poetyce utworów;
2. rozumienie struktury analizowanych utworów: umiejętność wyłonienia dominant kompozycyjnych i hipotez interpretacyjnych;
3. zgodność z tekstem: formułowanie wniosków interpretacyjnych wyłącznie na podstawie zaobserwowanych znaków i relacji między nimi.
   
   Błędy: nierozumienie utworów, brak koncepcji w interpretacji, odczytywanie utworów ponad tekstem, dopisywanie znaczeń spoza tekstu, pomijanie poetyki itp.

II. Porządek interpretacji (kompozycja)

1. ujęcie całościowe: podporządkowanie analizy dwóch struktur poetyckich założeniom interpretacyjnym, właściwy dobór i selekcja elementów poddanych analizie;
2. porównywanie utworów poprzez poziomy ("piętra") ich organizacji językowej, np. składni, wersyfikacji, leksyki, obrazowania, kategorii nadawcy itp. (w porządku uzależnionym od hierarchii elementów w strukturze porównywanych utworów).
   
   Błędy: oddzielne analizy obydwu utworów (najczęściej wspólny jest wstęp i zakończenie), brak całościowego ujęcia (najczęściej sztywny podział na "treść" i "formę"), linearny porządek interpretacji, brak ujęć strukturalnych, chaos i nieporządek myślowy.

III. Jakość opisu analitycznego

1. opis sproblematyzowany (podporządkowany interpretacji) i sfunkcjonalizowany (analiza relacji między elementami, określenie ich funkcji w strukturze utworów);
2. porównanie poetyki obydwu utworów.
   
   Błędy: brak opisu i analizy (wnioski formułowane intuicyjnie), opis bierny (mechaniczny, wyrywkowy, bezładny), opis zbyt drobiazgowy (pedantyczne obserwacje każdego elementu nawet wtedy, kiedy nie pełni on istotnej funkcji w strukturze utworu i nie służy interpretacji, porównaniu)

IV. Interpretacja całości

1. pełne odczytanie sensu porównywanych utworów, ich usytuowania w historii literatury i kultury;
2. dobór kontekstu (umiejętność przyporządkowania porównywanych utworów właściwym kontekstom wyjaśniającym);
3. wyjaśnienie różnic (i podobieństw) przy pomocy poetyki historycznej;
4. wartościowanie: kryteria historycznoliterackie, wartość idei, stopień oryginalności, wewnętrzny ład, celowość, funkcjonalność, własne odczucia.
   
   Błędy: nikłość zdań interpretacyjnych, zamiast interpretacji – parafrazy, impresje, streszczenia, wynurzenia osobiste na marginesie tekstu itp.; błędy merytoryczne (interpretacyjne); pominięcie kontekstu lub ograniczenie kontekstu do rzeczywistości pozaliterackiej, biografii autora lub przeżyć osobistych; wartościowanie z pozycji czytelnika, z pominięciem kryteriów historycznych.

V. Język wypowiedzi

1. poprawny, wyrobiony, dojrzały;
2. styl bliski prozie naukowej: składnia interpretująca;
3. sprawne użycie terminologii naukowej.
   
   Błędy: język nieporadny, niepoprawny; styl pretensjonalny: żargon pseudonaukowy lub język upoetyzowany; styl emocjonalny (manifestuje postawę czytelnika, nie badacza, przenosi uwagę z tekstu na przeżycia osobiste interpretatora); styl eseistyczny (zdradza najczęściej luki w edukacji, częsty w przypadku parafrazy, impresji itp.).

Przypis 3: Zob. Robocza wersja klasyfikacji wyników nauczania. "Testy dla szkól średnich" 1973 z 1; Roboczą wersję... oparto na taksonomii Beniamina S. Blooma; T. Patrzałek (Metodyka testu polonistycznego. Warszawa 1977, s. 98) wyróżnia trzy podstawowe kategorie w taksonomii literatury: znajomość, umiejętności i postawy. Z uwagi na różnice w pojmowaniu pojęć podstawowych, jak np. "analiza" i "interpretacja", zachowuję tu własny podział taksonomiczny oparty na Roboczej wersji..., wykorzystany także we wcześniejszych pracach; zob. Teoria literatury w szkole. Z badań nad recepcją liryki. Wrocław 1979.

Źródło: Olimpiada Literatury i Języka Polskiego, pod red. B. Chrząstowskiej i T. Kostkiewiczowej, Warszawa 1988, wyd II.