Części mowy
Części mowy można określić jako klasy leksemów o wspólnych właściwościach składniowych, semantycznych i morfologicznych, przy czym żadna z tych właściwości bez uwzględnienia pozostałych nie stanowi wystarczającego kryterium podziału leksemów na części mowy. Jeżeli za podstawę podziału wzięlibyśmy jedynie kryterium składniowe, to okazałoby się ono niewystarczające, ponieważ zgodnie z nim np. rzeczownik pełni funkcję podmiotu (Brat pisze), dopełnienia (Widzę brata), przydawki (Długopis brata), orzecznika (On jest moim bratem) lub okolicznika (Idę do brata); przymiotnik może pełnić funkcję przydawki (Ładny obrazek wisi na ścianie), ale też orzecznika (Ten obrazek jest ładny) i podmiotu (Głupi tego nie zrozumie); a czasownik – funkcję orzeczenia (Czytam książkę), podmiotu (Czytać jest pożytecznie), dopełnienia (Lubię czytać) lub okolicznika (Szedł utykając). Również zawodne jest kryterium semantyczne, ponieważ np. nazwa cechy może być wyrażana nie tylko przymiotnikiem (BIAŁY, GŁUPI, ZIELONY), ale też rzeczownikiem (BIEL, GŁUPOTA, ZIELEŃ), a nazwa czynności – nie tylko czasownikiem (CZYTAĆ, PIĆ), lecz również rzeczownikiem (CZYTANIE, PICIE). A więc nie można stwierdzić, że częścią mowy, która oznacza cechy jest przymiotnik (bo może je również oznaczać rzeczownik), a częścią mowy, która oznacza przedmioty jest rzeczownik (bo może on również oznaczać czynności i cechy).
Podobnie rzecz się ma z kryterium morfologicznym. Nie można wyodrębnić klasy rzeczowników na podstawie ich odmienności, bo rzeczowniki typu KARIBU, TABU, ZOO są nieodmienne. Nie możemy też stwierdzić, że rzeczownikiem jest wyraz o odmianie typu nauczyciel, nauczyciela, bo rzeczowniki typu GAJOWY odmieniają się tak samo jak przymiotniki ZDROWY czy ZEGAROWY. Z tych samych względów nie można czasownika określić jedynie jako części mowy odmieniającej się przez czasy, osoby i liczby, bo formy czasownikowe typu piszący, znający, zrobiony odmieniają się przez przypadki, a nie przez czasy i osoby, natomiast formy typu pisząc, znając, zrobiwszy – w ogóle się nie odmieniają.
W tej sytuacji przy podziale leksemów na części mowy uwzględnimy równocześnie trzy kryteria:
- Składniowe, tj. prymarną (podstawową) funkcję składniową pełnioną przez dany leksem w wypowiedzeniu;
- semantyczne (znaczenie danego leksemu);
- morfologiczne (tj. typowe właściwości odmiany).
W oparciu o nie podzielimy leksemy na następujące części mowy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, przysłówek, zaimek, przyimek, spójnik, modulant, wykrzyknik i nakaźnik.
Źródło: J. Sławiński, Gramatyka polska, wyd. II, Kraków 1998.