Zaimek
Zaimek to wyraz funkcjonujący jako równoważnik rzeczownika, przymiotnika, liczebnika lub przysłówka. W odróżnieniu od wymienionych części mowy zaimek nie oznacza desygnatu, ale na niego wskazuje.
@ Ze względu na to, którą z części mowy w zdaniu zastępują zaimki, dzielimy je na: a) zaimki rzeczownikowe, np.: kto, co, nikt, mc, ja, on; b) zaimki przymiotnikowe, np.: jaki, który, czyj, mój, swój; c) zaimki liczebne, np. ile, tyle; d) zaimki przysłówkowe, np.: tam, jak, kiedy, gdzie, nigdy.
@ Zaimki (z wyjątkiem przysłówkowych, które są nieodmienne) odmieniają się według deklinacji przymiotnikowej lub rzeczownikowej. Zaimki odmienne dzielą się na rodzajowe (a. różnorodzajowe) i bezrodzajowe (a. jednorodzajowe). Każdy z zaimków różnorodzajowych ma w M. lp trzy formy rodzaju gramatycznego, np.: ten – ta – to; sam – sama – samo; mój – moja – moje. @ Grupę zaimków jednorodzajowych stanowią zaimki o jednej tylko formie rodzaju gramatycznego – odpowiedni rodzaj nadają im wyrazy, z którymi łączą się w zdaniu, np.: kto, co, nikt, nic – jednakowe w odniesieniu do osób i rzeczy o różnych rodzajach gramatycznych. Zaimki: kto, co – nie mają nie tylko rodzaju, ale i liczby – odnoszą się zarówno do jednej osoby, jak i do wielu osób.
@ Odmiana zaimków różnorodzajowych jest zasadniczo taka sama jak odmiana przymiotników; występują w niej takie same oboczności tematów, a końcówki są identyczne (p. przymiotnik). Zaimki jednorodzajowe, do których należą zaimki względne i pytające: kto, co, zaimki osobowe i zwrotne osobowe oraz zaimki nieokreślone: nikt, nic, ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek – mają swą własną odmianę (np. zaimki: ja – my).
@ Ze względu na pełnione funkcje dzielimy zaimki na: a) Zaimki wskazujące – wskazują one na przedmioty lub właściwości przedmiotów, które się już bliżej oznaczyło bądź ma zamiar oznaczyć, albo na które wskazuje się odpowiednim gestem, np.: ten, tamten, ów, taki, tu, tam, dotąd, tędy. b) Zaimki względne i pytające (a. pytajne) – wskazują na przedmioty lub właściwości przedmiotu, o których była lub będzie mowa w zdaniu; ustalają one stosunki między wyrazami, które łączą, np.: jaki, który, kto, czyj, gdy, gdzie, co, kiedy, ile. c) Zaimki nieokreślone – wskazują na przedmiot lub właściwości przedmiotu, które nie zostały bliżej określone, np.: nikt, nic, ktoś, coś, jakiś, każdy, żaden, niczyj, ileś, gdzieś, wszędzie, nigdy. d) Zaimki dzierżawcze – wskazują na przynależność do czegoś lub na posiadanie czegoś; np.: mój, swój, nasz. e) Zaimki osobowe – wskazują na osobę w zdaniu, np.: ja, on, wy. f) Zaimki zwrotne – zaimek zwrotny osobowy, wskazujący na przedmiot, na który się zwraca jego własna czynność, np.: siebie, się, sobie, sobą oraz zaimek zwrotny dzierżawczy o odmianie przymiotnikowej, np.: swój, swoja, swoje.
@ Wykolejenia fleksyjno-składniowe. Wykolejenia w odmianie zaimków mogą być związane na przykład z istnieniem dwóch typów końcówek w przymiotnikowej deklinacji zaimków rodzaju nijakiego: -e i -o (np. nasze, moje; to, tamto, samo). Często zdarza się błędne narzucanie końcówki -e zaimkom z poprawną końcówką -o, np.: same dziecko, te okno (zamiast: samo dziecko, to okno). @ Pospolitym błędem jest mieszanie form B. rodzaju nijakiego zaimka ono z B. rodzaju męskiego zaimka on: je – go; np. Zerwał jabłko i chciał go (zamiast: je) zjeść. @ Podobnie ujednolicany bywa błędnie B. lm zaimków oni i one: ich – je, np. Pełno tam uczennic, widzę ich (zamiast: je) wszędzie. @ Po pewnych przyimkach rządzących biernikiem i dopełniaczem używana jest skrócona forma zaimka on, np.: weń, przezeń, doń. @ Błędne jest użycie form skróconych w odniesieniu do lm i do rzecz. rodzaju żeńskiego, np.: Nalej wody i wsyp doń (zamiast: do niej) garść soli. @ Zaimek względny odnosi się zawsze do rzeczownika, który stoi najbliżej niego w zdaniu, dlatego niepoprawne są konstrukcje typu: Siedziałem z dziewczyną na ławce, którą poznałem u Marka (zamiast: Siedziałem na ławce z dziewczyną, którą poznałem u Marka). @ Zbyteczne jest używanie zaimków osobowych w funkcji podmiotu, np. Czy ty idziesz spać? (zamiast: Czy idziesz spać?), jeśli nie chodzi o szczególne uwydatnienie osoby działającej (np. przy przeciwstawianiu, wyliczaniu, podkreślaniu). @ Nadużywane bywają zaimki dzierżawcze, np.: Uklękli na swoje kolana (zamiast: na kolana); Wziąłem mój kapelusz (zamiast: Wziąłem kapelusz) i wyszedłem. @ Przyczyną potknięć stylistycznych bywa czasami używanie zaimków dzierżawczych: mój, twój, nasz, wasz itd. zamiast ogólnodzierżawczego zaimka swój, np. Miałem pod moim (zamiast: pod swoim) dachem miłego gościa. @ Zaimków: mój, twój itd. należy używać wówczas, gdy zachodzi obawa nieporozumienia, tj. kiedy zaimek mógłby być odniesiony do kilku rzeczowników występujących w zdaniu. @ Kłopoty poprawnościowe sprawiają również formy użycia zaimków nic i co; np. oboczne: Nic nie słyszał // Niczego nie słyszał; Czego chcesz // pot. Co chcesz. @ Wykolejenia i potknięcia językowe związane z używaniem zaimków omówione są szczegółowo pod poszczególnymi hasłami zaimkowymi.
Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.