Przymiotnik
Przymiotnik oznacza właściwości przedmiotów. Podstawową funkcją składniową przymiotnika jest funkcja przydawki. Odpowiednie końcówki sygnalizują, do którego wyrazu e zdaniu odnosi się dany przymiotnik.
@ Formy przymiotnika pozostają zawsze w związku zgody (od względem rodzaju, przypadka i liczby) z określanym rzeczownikiem, np.: Biały śnieg, białego śniegu. Biała suknia, białej sukni. Białe mleko, w białym mleku.
Odmiana
O końcówkach deklinacyjnych decyduje rodzaj gramatyczny określanego rzeczownika. Cechy charakterystyczne deklinacji przymiotnika:
- formy męsko-osobowe (m-os.) w mianowniku lm mają końcówkę -i (y) z poprzedzającą spółgłoską miękką fonetycznie a. funkcjonalnie, np.: biały – m-os. biali (osadnicy), wielki – m-os. wielcy (uczeni), chudy – m-os. chudzi (chłopcy), cichy człowiek – m-os. cisi ludzie. @ W przymiotnikach o tematach zakończonych na -c, dz, cz i ż, m-os. mianownik lm równa się mianownikowi liczby pojedynczej, np.: uroczy człowiek – uroczy ludzie, cudzy syn – cudzy synowie, chyży biegacz – chyży biegacze; Ale: duży chłopiec – duzi chłopcy.
- w narzędniku i miejscowniku lp jednolita dla rodzaju męskiego i nijakiego końcówka -ym (-im) (nie: -em), w narzędniku lm -ymi (nie: -emi), np.: Z ładnym dzieckiem (nie: z ładnem dzieckiem), tak jak: z ładnym chłopcem. Dobrymi oczami (nie: dobremi oczami).
@ Uwaga. Wyjątek stanowią tu nazwy województw i miejscowości zakończone na -e, używane rzeczownikowo i mające w narzędniku i miejscowniku końcówkę -em (nie: -ym, –im), np.: Krakowskie, w Krakowskiem (nie: w Krakowskim), ale: w województwie krakowskim; Zakopane, w Zakopanem (nie: w Zakopanym).
@ Jeżeli nazwa składa się z dwóch wyrazów o postaci przymiotnikowej, obydwa wyrazy mają końcówkę -em, np. Wysokie Mazowieckie – w Wysokiem Mazowieckiem (nie: w Wysokim Mazowieckim, ani: w Wysokiem Mazowieckim).
- biernik i narzędnik lp rodzaju żeńskiego ma końcówkę -ą, np.: Widzę ładną dziewczynę. Idę z ładną dziewczyną.
- wołacz lp przymiotników żeńskich ma zawsze końcówkę -a (nie: -o), np.: Łaskawa pani! Miła koleżanko!
@ Wyjątkiem od tej zasady są rzeczowniki odprzymiotnikowe na -owa typu: profesorowa, Janowa, krawcowa, które mają w wołaczu lp końcówkę -o, np.: Pani doktorowo! Moja Janowo! (potocznie możliwe jest użycie tu mianownika, np. moja Janowa!)
@ Przymiotniki na –ski utworzone od rzeczowników zakończonych na –g tracą tę spółgłoskę, np. Praga – praski (nie: pragski).
@ Stopień natężenia właściwości oznacza się przez stopniowanie przymiotników (p. stopniowanie).
@ Nieliczna grupa przymiotników może przybierać w mianowniku lp obocznie postać bez końcówki -y (-i), np.: wesoły – wesół, godny – godzien, zdrowy – zdrów, łaskawy – łaskaw, pewny – pewien. Wyłącznie w tej postaci występują przymiotniki: rad, wart, kontent. @ Te krótsze formy przymiotników używane są wyłącznie w funkcji orzecznika, nigdy w funkcji przydawki, np. Bądź wesół, ale: wesoły chłopiec.
@ Czasem użycie jednej z tych dwóch form przymiotnika łączy się z różnicą znaczeniową, np. godny człowiek "dostojny, poważany", ale: On jest godzien a. godny pochwały. Pewny człowiek "taki, na którym można polegać", ale: On jest pewny a. pewien czegoś (= ma pewność). Jestem ciekaw czegoś, ale: Ciekawy człowiek "interesujący się czymś a. budzący zaciekawienie". @ Rzeczownikowe formy przymiotnika są używane coraz rzadziej.
Składnia
Przymiotnik w zdaniu może zajmować miejsce przed rzeczownikiem określanym lub po lm. Wskazówki dotyczące szyku przydawki wyrażonej przymiotnikiem podane są pod hasłem: przydawka (p.). @ Orzecznik złożony z samego przymiotnika stoi zasadniczo w mianowniku, np.: Czas jest drogi (nie: czas jest drogim). Jan pozostał młody (nie: pozostał młodym). @ Wyjątkiem od tej reguły są konstrukcje bezpodmiotowe oraz bezokolicznikowe. Występuje w nich orzecznik przymiotnikowy w narzędniku, np.: Gdy się jest szczęśliwym, choć: on jest szczęśliwy. Nie należy być upartym, choć: on jest uparty (w tej ostatniej konstrukcji często obocznie występuje orzecznik w mianowniku, np. Człowiek musi być uczciwym a. uczciwy).
@ Rażącym błędem jest używanie narzędnika w orzeczniku przymiotnikowym liczby mnogiej, np. Oni byli zadowoleni (nie: oni byli zadowolonymi). @ Przymiotniki odrzecznikowe na -owy – są dziś nadużywane, wypierają określenia w formie rzeczownika lub wyrażenia przyimkowego, np.: Próby wytrzymałościowe, lepiej: próby wytrzymałości. Oszczędności paliwowe, lepiej: oszczędności paliwa.
Pisownia
Przymiotniki złożone pisze się w zasadzie razem, np.: Jasnoróżowy, szarozielony, popularnonaukowy, niebieskooki, prawdomówny. @ Oddzielnie, stosując łącznik, pisze się następujące przymiotniki:
- złożone z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo (w których łącznik można by zastąpić spójnikiem i, np. Biało-czerwony, robotniczo-chłopski, słownik polsko-rosyjski (wyjątkowo: głuchoniemy).
- złożone z więcej niż dwu członów, które z wyjątkiem ostatniego, są odrzeczownikowe a. odprzymiotnikowe i kończą się na -o, np. północno-wschodnio-europejski (ale: bezwłasnowolny).
@ Uwaga. W nazwach własnych wszystkie człony połączone łącznikiem pisze się dużą literą, np. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska. @ Niektóre przymiotniki złożone można pisać dwojako, zależnie od znaczenia, np. Materiał w szaro-zielone pasy (= pasy szare i zielone), ale: szarozielony kolor.
@ Bez łącznika pisze się przymiotniki utworzone od dwuwyrazowych nazw miejscowych, np.: kamiennogórski – od: Kamienna Góra; tarnogórski – od: Tarnowskie Góry. Por. łącznik. @ Przysłówki będące określeniami przymiotnika pisze się zawsze oddzielnie, np.: Czysto polski; łatwo zapalny; wiecznie zielony.
Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.