Spółgłoski
Omówienie spółgłosek
Podział spółgłosek polskich opiera się na następujących kryteriach:
1. Stopień zbliżenia narządów mowy
półotwarte (zwane też spółotwartymi lub zwartootwartymi) – rozwarcie narządów mowy bliskie jest otworowi charakterystycznemu dla samogłosek, ale jednocześnie przy ich artykulacji tworzą się zwarcia w jamie ustnej, jak przy spółgłoskach zwartych. Wyróżniamy wśród nich nosowe: m, m', n, n'; drżące: r; ustne (zw. bocznymi): ł, l, l'. Spółgłoski spółotwarte w przeciwieństwie do pozostałych, nie mają swych odpowiedników bezdźwięcznych, dlatego noszą niekiedy nazwę sonornych (łac. sonor – "ton, dźwięk"). Niektórzy językoznawcy lokują je na pograniczu samogłosek i spółgłosek;
szczelinowe (trące, frykatywne) – narządy mowy zbliżają się silnie do siebie, powodując tarcie przepływającego między nimi powietrza (f, v, f', v', s, z, s', z', , , , , ś, ź, x, x', , );
zwarto-szczelinowe (zwarto-trące, afrykaty) – w czasie szczytu głoski tworzy się silne zwarcie, które stopniowo przechodzi w szczelinę (c, , ć, , , , , );
zwarte (zwarto-wybuchowe, zwarto-eksplozywne) – pełne zwarcie w jamie ustnej kończy się krótkim wybuchem (eksplozją) (p, b, p', b', t, d, t', d', k, g, k', g').
2. Miejsce artykulacji
wargowe: dwuwargowe (zwarcie obu warg) (p, b, p', b', m, m'), wargowo-zębowe (szczelina między dolną wargą a górnymi zębami) (f, v, f', v');
przedniojęzykowe: przedniojęzykowo-zębowe (zwarcie czubka lub przedniej części języka z zębami lub szczelina między nimi) (t, d, t', d', c, , ć, , s, z, s', z', n, n'), przedniojęzykowodziąsłowe (zwarcie czubka języka lub przedniej części języka z dziąsłami lub szczelina między nimi) (, , , , , , , , , , , r, l);
środkowojęzykowe – silne uwypuklenie środka języka ku palatum, czyli ku podniebieniu twardemu, ze zwarciem, szczeliną lub ich kombinacjami: prepalatalne (uwypuklenie w przedniej części podniebienia) (ś, ź, ć, , ), postpalatalne (uwypuklenie w tylnej części podniebienia (k', g', x', , );
tylnojęzykowe (welarne) – wygięcie tylnej części języka ku podniebieniu miękkiemu (velum), ze zwarciem lub szczeliną (k, g, x, , ).
3. Udział wiązadeł głosowych
- wiązadła głosowe mogą być przy artykulacji spółgłosek zsunięte, wówczas wydychane powietrze wprawia je w drganie, które powoduje efekt akustyczny spółgłoski dźwięcznej; przy rozsuniętych wiązadłach i swobodnym przepływie powietrza powstają spółgłoski bezdźwięczne.
4. Udział rezonansu nosowego
- głoski nosowe wymawiane są przy opuszczonym języczku, w związku z czym część powietrza przepływa swobodnie przez jamę nosową; przy wymawianiu głosek ustnych podniebienie miękkie wraz z języczkiem przylega do tylnej ściany jamy gardłowej i powietrze przedostaje się wyłącznie przez jamę ustną.
Należy jeszcze wspomnieć o artykulacji spółgłosek zmiękczonych, takich jak: p', b', m', f', v', t', d' itd., która charakteryzuje się tym, że podstawowej artykulacji danej głoski towarzyszy artykulacja poboczna, polegająca na podniesieniu środkowej części języka ku podniebieniu twardemu. Są to spółgłoski o podwójnym miejscu artykulacji i koniecznie trzeba je odróżnić od spółgłosek środkowojęzykowych (miękkich właściwych), dla których podniesienie języka ku podniebieniu twardemu jest jedynym sposobem artykulacji.