Styl i jego odmiany
– to zespół środków językowych wybieranych przez nadawcę lub nadawców tekstu jako najbardziej przydatne ze względu na cel wypowiedzi. Podłożem zjawisk stylistycznych jest istnienie w języku elementów równoznacznych i bliskoznacznych, spośród których przy tworzeniu tekstów można wybierać. Zasób środków synonimicznych jest różny w różnych działach faktów językowych, np. w odmianie wyrazów znacznie mniejszy niż w słownictwie i składni.
Wyróżnia się na ogół style indywidualne (styl autora, styl utworu) oraz style typowe (np. styl gatunku, prądu literackiego, styl epoki). Szczególnie ważnym rodzajem stylów typowych są style funkcjonalne (zwane także językami funkcjonalnymi). O wyborze środków stosowanych w działalności językowej w różnych dziedzinach życia społecznego rozstrzyga cel tej działalności. Powtarzalność wyboru takich, a nie innych elementów językowych w wypowiedziach funkcjonujących w określonej sferze rzeczywistości społecznej prowadzi do wytworzenia się norm stylistycznych, które obejmują zespoły środków, ocenianych jako szczególnie przydatne w danym typie kontaktów językowych, a tym samym do wytworzenia się stylów funkcjonalnych. Przynależność jednostek językowych do tych zespołów określa się jako jeden z rodzajów ich nacechowania stylistycznego (takie nacechowanie wyrazów i wyrażeń sygnalizują słowniki za pomocą tzw. kwalifikatorów, np. potoczne, urzędowe, poetyckie itp.).
W rozwiniętym języku ogólnonarodowym można wyróżnić kilka podstawowych stylów funkcjonalnych. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny ogólnej na główne odmiany stylowe bywa przedstawiane rozmaicie. Dyskusyjna jest zwłaszcza pozycja języka czy stylu artystycznego. Niektórzy badacze (głównie językoznawcy) traktują tę odmianę jako jeden ze stylów funkcjonalnych języka pisanego. Przeciwnicy takiego ujęcia (głównie literaturoznawcy) uzasadniają swoiste stanowisko języka artystycznego (poetyckiego) wśród odmian językowych.
Kwestionuje się również często pojęcie stylu dziennikarsko-publicystycznego. Argumentem jest tu przede wszystkim trudność wyabstrahowania z wypowiedzi dziennikarskich (ze względu na wielość funkcji społecznych prasy tak wyraźnie zróżnicowanych językowo, jak np. notatka informacyjna, artykuł publicystyczny, reportaż, felieton) wspólnego im wszystkim zespołu środków stylistycznych.
Najmniej sporne jest istnienie stylu naukowego i stylu urzędowego. Celem pracy naukowej jest wypowiadanie prawdziwych i dostatecznie ogólnych sądów o rzeczywistości. Z potrzebą precyzyjnego formułowania takich sądów wiąże się bezpośrednio m. in. duży udział w wypowiedziach naukowych – terminów (wyrazów zasadniczo jednoznacznych, o ściśle zdefiniowanym i ostrym znaczeniu) oraz złożonych konstrukcji syntaktycznych, zdolnych do ujęcia skomplikowanych stosunków logicznych między treściami zdań składowych. Charakterystyczna jest tu także częstość użycia wyrazów i wyrażeń, określających postawę intelektualną autora wobec jego własnych twierdzeń (prawdopodobnie, zasadniczo, moim zdaniem, jak sądzę itp.) oraz pewne, często zwyczajowo utarte formy nawiązywania kontaktu z czytelnikiem (zwróćmy uwagę na..., rozpatrzmy z kolei zagadnienie... itp.).
Styl urzędowy (oficjalno-urzędowy, urzędowo-kancelaryjny), analizowany niekiedy w obrębie szerzej pojętego języka normatywno-dydaktycznego, obejmuje wypowiedzi, których główną funkcją jest regulowanie stosunków między obywatelami a instytucjami społecznymi i państwowymi. W charakterystyce tej odmiany uwypukla się m.in. takie cechy, jak: częstość ujęć bezosobowych i kategorycznych (zabrania się, nie jest dozwolone, winien jest, jest obowiązany itp.), obecność ogólnie przyjętych formuł (np. na początku i w zakończeniu pism urzędowych), schematyczny układ tekstu (np. punkty, podpunkty, paragrafy).
W języku ogólnonarodowym mówionym wyróżnia się zazwyczaj jego postać dialogową jako styl potoczny (konwersacyjny), służący do porozumiewania się, w codziennych kontaktach między ludźmi. Cechuje go swoiste słownictwo, w którego skład wchodzi wiele elementów o zasięgu środowiskowym (regionalizmy, profesjonalizmy) oraz wyrazów i wyrażeń zabarwionych emocjonalnie. W składni stylu potocznego uderzają przede wszystkim konstrukcje syntaktyczne budowane bez dbałości o ścisłą hierarchizację członów składowych, skrótowe i niepełne, zrozumiałe często tylko na tle znanej rozmówcom sytuacji, uzupełniane mimiką i gestem.
Monologowa postać języka mówionego, określana jako styl przemówień lub styl retoryczny, odznacza się wielkim zróżnicowaniem. Jest to widoczne przy porównaniu np. przemówień okolicznościowych (wygłaszanych na przyjęciach dla wywołania nastroju serdeczności czy podtrzymania humoru) z przemówieniami politycznymi albo wykładami, których tekst, zwykle przygotowany na piśmie, po usunięciu zwrotów do słuchaczy i cech uwarunkowanych samą techniką ustnego przekazu łatwo przybiera postać artykułu publicystycznego czy naukowego.
Jak widać z tego szkicowego opisu, granice między stylami funkcjonalnymi nie są ostre. Odmiany stylowe języka różnią się nie tyle poszczególnymi składnikami, ile ich zespołami, ich różnym zhierarchizowaniem w obrębie tych zespołów i odrębnością funkcji pełnionych w poszczególnych typach wypowiedzi.
Jak wynika z definicji stylu, stylistyczną ocenę wypowiedzi trzeba opierać na stwierdzeniu stopnia celowości dokonanego w niej doboru materiału językowego, decydującego o jej cechach charakterystycznych. Nie ma więc właściwie ogólnie obowiązujących zasad dobrego stylu. Tak np. jasność, prostota, zwięzłość uznawane dość powszechnie za zalety stylu, mogą być ze względu na zamierzenia autora wypowiedzi właściwościami niepożądanymi (np. uczestnikom rozmów dyplomatycznych często zależy właśnie na sformułowaniach ogólnikowych i wieloznacznych).
Jeżeli nie zachodzą jednak jakieś okoliczności szczególne, wymienione cechy stylu można istotnie uważać za jego zalety. Za najważniejszą, najbardziej podstawową spośród nich trzeba uznać jasność, czyli komunikatywność. Piszącemu czy mówiącemu chodzi przecież zazwyczaj o to, żeby go jak najlepiej rozumiano. Toteż jest rzeczą oczywistą, że w wyborze środków językowych musi się on liczyć z czytelnikiem czy słuchaczem, z jego możliwością dobrego "odbioru" przekazywanej treści.
W odróżnieniu od komunikatywności stylu, którą się określa ze względu na oddziaływanie tekstu na odbiorcę, prostota stylu stanowi wewnętrzną cechę samego tekstu. Istotę tej cechy najlepiej można uchwycić, zestawiając ją z przeciwstawnymi: zawiłością, ozdobnością, pretensjonalnością. Wypowiedź stylistycznie prosta (w przeciwieństwie do zawiłej) charakteryzuje się przede wszystkim doborem wyrazów najbardziej w danej sytuacji naturalnych i tokiem składniowym wiernie odbijającym najbardziej spontaniczny porządek opisu, narracji czy rozumowania. Jako prosty (w przeciwieństwie do ozdobnego) określi się także styl wypowiedzi, pozbawionej środków stylistycznych wprowadzanych wyłącznie dla podniesienia walorów estetycznych (np. kunsztownych przenośni, porównań, omówień). Z prostotą stylu szczególnie ostro kontrastuje jego pretensjonalność, wynikająca zwykle z pogoni za tanimi efektami stylistycznymi (są nimi np. zbanalizowane przenośnie w rodzaju: w zaraniu dziejów, opuścić mury uczelni), z kokietowania czytelnika czy słuchacza snobistycznym, pseudonaukowym czy pseudowytwornym słownictwem (np.: trend, preferować, w permanencji, poddać dogłębnej analizie, rozpatrywać problem we właściwym kontekście; nie zdążyłem skonsumować zupy, spoczął na krześle itp.), z chęci zaskakiwania go niezwykłym układem członów składniowych i zdań.
Wypowiedź sformułowana prosto jest znaczeniowo przejrzysta: uwaga odbiorcy nie zatrzymuje się na jej kształcie słownym, ale skupia wyłącznie na przekazywanej treści. Tak więc prostota stylu stanowi jeden z głównych warunków jego zrozumiałości, a tym samym skutecznego oddziaływania. Z tego przede wszystkim powodu trzeba ją uznać za cenną zaletę wysłowienia.
Prostota stylu wiąże się zwykle z rzetelną postawą autora tekstu w stosunku do własnej działalności, i to nie tylko słownej. Sądy i opinie intelektualnie dopracowane, przemyślane gruntownie najczęściej przybierają właśnie prosty kształt językowy. Tak więc omawiana cecha stylu dobrze świadczy o mówiącym czy piszącym jako o człowieku, któremu istotnie zależy na osiąganiu obiektywnych celów społecznych.
Zwięzłość wypowiedzi polega na niewystępowaniu w niej elementów zbędnych ze względu na jej funkcję komunikatywną i nie pełniących żadnych funkcji stylistycznych. Zwięzłość nie szkodząca zrozumiałości tekstu stanowi jego zaletę, ponieważ oszczędza nadawcy i odbiorcy wypowiedzi wysiłku i czasu potrzebnego do porozumienia się. Do jak największej ekonomii słowa powinno się dążyć przede wszystkim w tekstach pisanych. Wypowiedzi ustne, zwłaszcza obszerniejsze i bardziej skomplikowane treściowo, takie jak: wykład, referat, przemówienie, aby zachować komunikatywność, wymagają na ogół większego "zużycia" materiału słownego, ponieważ słuchacz, inaczej niż czytelnik, nie może wrócić do tych partii tekstu, których od razu nie zrozumiał. Wytrawni wykładowcy i mówcy nie unikają więc powtarzania szczególnie ważnych i trudnych fragmentów swych wypowiedzi (zwykle w odmiennym sformułowaniu) i posługują się często szeregami synonimicznymi po to, żeby dać swemu audytorium czas na zastanowienie się czy po prostu wypoczynek.
Zwięzłości wypowiedzi szkodzi przede wszystkim występowanie pleonazmów (np. potencjalne możliwości), wyrazów treściowo pustych (m.in. teren, np. na terenie Warszawy zbudowano nowy wieżowiec = w Warszawie zbudowano...; fakt, np. trzeba się liczyć z faktem ujemnego wpływu = ...z ujemnym wpływem; proces, np. metoda ważna w procesie nauczania = ...w nauczaniu) oraz tzw. wyrażeń opisowych (np. ulec zepsuciu = zepsuć się).
Por. język i jego odmiany.
Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.