Czasownik – tryby
Tryby czasownika to kategoria gramatyczna oznaczająca stosunek osoby mówiącej do treści zdania, wskazująca, czy mówiący uważa tę treść za rzeczywistą (tryb orzekający, czyli oznajmujący), za możliwą lub nierzeczywistą (tryb warunkowy, czyli przypuszczający), czy za wymaganą (tryb rozkazujący).
Tryb orzekający wyraża obiektywny stosunek mówiącego względem wypowiadanej treści, np.: Jestem zdrów. Dom stał na wzgórzu. Czy macie dzieci?
Niekiedy używa się trybu orzekającego zamiast trybu rozkazującego. Użycie 1. os. lm czasu teraźniejszego w tej funkcji jest złagodzoną formą polecenia, np. Zaczynamy! (zamiast: Zaczynajmy!), natomiast forma 2. os. czasu przyszłego ma charakter bardziej kategoryczny niż 2. os. trybu rozkazującego, np. Pójdziesz do sklepu i kupisz bułki (zamiast: Idź do sklepu i kup bułki).
Tryb warunkowy wyraża niepewność lub warunkowość treści zdania. Składa się on z form 3. os. czasu przeszłego, cząstki by oraz końcówek osobowych. Tryb warunkowy ma formy neutralne pod względem czasu (np.: Poszedłbym teraz do kina. Poszlibyśmy jutro na koncert.) oraz formy czasu przeszłego, np.: byłby zjadł; byliby pisali; byłby upadł, gdybym go nie podtrzymał.
Partykuła by wraz z końcówką osobową w trybie warunkowym jest ruchoma, np.: On zrobiłby to nieźle a. On by to nieźle zrobił. Nie zdecydowałbym się teraz na operację a. Teraz bym się nie zdecydował na operację.
W zakresie tych ruchomych końcówek często zdarzają się wykolejenia. Końcówka osobowa w trybie warunkowym musi się łączyć z partykułą by i następować po niej, niepoprawne są więc formy typu: pisałemby, pisałembym, ja by pisałem, ja bym pisałem.
W połączeniu z czasownikiem by pisze się łącznie, w innych wypadkach – osobno, z wyjątkiem połączeń z niektórymi spójnikami i partykułami, np.: Jeżelibym nie przyszedł na czas, nie czekaj na mnie. Czyżbyś zapomniał?.
W formach zakończonych na -bym, –byś, –by akcent pada zawsze na trzecią sylabę od końca, np.: zrobiłbym, zrobiłaby, zrobiliby, zrobiłby, w formach na -byśmy, –byście, – na czwartą sylabę od końca, np.: dalibyśmy, dalibyście.
Tryb rozkazujący (rozkaźnik) wyraża rozkaz, polecenie, życzenie lub przyzwolenie. Tryb ten wykazuje zróżnicowanie w zakresie tematu:
- Ogół czasowników tworzy temat trybu rozkazującego od formy 3. osoby lp czasu teraźniejszego (po odjęciu końcówek -e, –i, –y), np.: rysuje – rysuj, pisze – pisz, krzyczy – krzycz.
- Czasowniki o końcówce -a w 3. os. lp czasu teraźniejszego przybierają zakończenie -aj w trybie rozkazującym, np.: czyta – czytaj, śpiewa – śpiewaj, trzyma – trzymaj (nie: trzym).
- Miękkie spółgłoski wargowe w temacie trybu rozkazującego ulegają stwardnieniu, np.: kopie – kop, łamie – łam, usprawiedliwia – usprawiedliw, pogłębia – pogłęb.
- W temacie trybu rozkazującego zachodzą często wymiany samogłosek o : ó zależne od końcowej spółgłoski tematu. Czasowniki o temacie kończącym się głoską j, b, w mają wyłącznie postać z ó, np.: krój, przyswój, przysposób, rób, głów się, sadów się, łów.
Wyrazy z tematem na -m zachowują o, np.: zawiadom, uświadom, uruchom, zaznajom. Natomiast spośród pozostałych czasowników pewne mają postaci oboczne, np.: chłodź // chłódź; słodź // słódź; groź // gróź; przewoź // przewóź; szkol // szkól; przysporz // przyspórz; inne tylko ó, np.: uwódź, rozwódź, odmłódź, oswobódź, rozgródź, zagródź, zgódź się, powóź, zwóź, ogól, zadowól, umórz, twórz, a niektóre tylko o, np.: chodź, przychodź. - Czasowniki o tematach zakończonych spółgłoskami k, g mają w trybie rozkazującym głoski cz, ż, np.: wlokę – wlecz; pomogę – pomóż.
- Czasowniki: deptać, szeptać – w trybie rozkazującym mają już tylko formy z cz: depcz, szepcz.
- Temat niektórych czasowników bywa rozszerzany przez -ij (-yj). Dotyczy to zwykle:
- czasowników o rdzeniu bez samogłoski (np.: grzm-ij, drż-yj, rw-ij, dm-ij, trz-yj, łż-yj),
- czasowników z elementem -ń w czasie teraźniejszym, np.: ciągnij (nie: ciąg), dźwignij, chudnij, gnij, biegnij, cieknij, rzeknij,
- pewnych czasowników o temacie zakończonym dwiema lub więcej spółgłoskami, np.: naglij, podwyższyj, wywyższyj, pomścij, otrzeźwij, orzeźwij, unicestwij, ujarzmij, obznajmij.
Jednakże inne czasowniki o temacie zakończonym dwiema spółgłoskami mają rozkaźnik bezkońcówkowy, np.: naświetl, oświetl, wykreśl, powiększ, upiększ, uiść, wątp, karm, chełp się, dzierż, martw się, ostrz, ułatw, załatw, zwiększ, zwilż. Możliwe są w tej grupie także formy oboczne, np.: iskrzyj się // iskrz się; uwielbij // uwielb; trzeźwij // trzeźw; pastwij się // pastw się; oznajmij // oznajm; spojrzyj // spójrz; obejrzyj // obejrz (ale tylko: przejrzyj, przyjrzyj się, ujrzyj, wyjrzyj, zajrzyj), - czasowników z tematem zakończonym spółgłoską -ń, np.: zaciemnij, objaśnij, odróżnij, zapewnij. Niektóre z nich mają formy oboczne, np.: bluźnij // bluźń; spóźnij się // spóźń się, (ale tylko: opóźnij); dopełnij // dopełń; napełnij // napełń; przepełnij // przepełń; spełnij // spełń; wypełnij // wypełń, (ale tylko: zapełnij); zaprzyjaźnij się // zaprzyjaźń się.
W czasownikach o temacie samogłoskowym jest tu zakończenie -ń, np. suń, płyń.
Czasowniki przedrostkowe pochodne od czasownika: jąć – mają końcówkę rozkaźnikową -ij, np.: odjąć – odejmij (nie: odejm); zdjąć – zdejmij (nie: zdejm).
Wyjątek: przyjąć – o dwóch formach rozkaźnikowych: przyjmij // przyjm.
- Niektóre czasowniki tworzą nieregularnie formy trybu rozkazującego, np.: mieć – miej; chcieć – chciej; jeść – jedz; dawać – dawaj; wiedzieć – wiedz.
- Czasownik: wziąć – ma formy rozkaźnika: weź! weźmy! weźcie!
Czasowniki przedrostkowe pochodne od czasownika: wziąć – mają jednak w trybie rozkazującym końcówkę -ij, np.: powziąć – poweźmij; uwziąć się – uweźmij się. - Czasowniki przedrostkowe pochodne od czasownika: rozumieć – mają formy rozkaźnikowe oboczne, np.: zrozum // zrozumiej; porozum się // porozumiej się. Oprócz właściwych form rozkaźnikowych, używanych dla 2. os. lp oraz dla 1. i 2. os. lm (np. stój – stójmy – stójcie), używane są – dla 3. os. lp i lm oraz (rzadziej) dla 1. os. lp – opisowe formy rozkaźnikowe, złożone z partykuły niech i odpowiedniej osoby formy czasu teraźniejszego (lub przyszłego prostego) danego czasownika, np. Niech stoi – niech stoją.
Formy te mogą wyrażać nie tylko rozkaz lub polecenie, lecz bardzo często życzenie lub przyzwolenie, np.: Zostaw go, niech śpi. Niech dzieci wyjdą! Niech sobie deszcz pada, cóż to nam szkodzi.
Opisowe formy rozkaźnika w połączeniu z rzeczownikami: pan, pani, państwo itp. używane są jako grzecznościowe (oficjalne) formy dla 2. os., np.: Niech państwo pozwolą. Proszę, niech pani siada.
Połączenie rzeczowników pan, pani z 2. os. lp rozkaźnika jest formą nieuprzejmą, np. Idź pani stąd! (zamiast: Niech pan stąd idzie).
W 1. osobie lp formy z partykułą niech stosowane są rzadziej (zwykle – z przeczeniem), np.: Niech cię nie znam! Niech jutra nie doczekam! (forma zaklinania się).
Czasem formy z partykułą niech mogą pełnić funkcje czasowe, np. Zaraz pójdę, niech odpocznę chwilę.
Niektóre czasowniki (np. oznaczające pewne dyspozycje psychiczne) nie mają form trybu rozkazującego, np.: musieć, móc, woleć.
Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.