Morfem

– najmniejsza znacząca jednostka języka.

Morfem to swego rodzaju "atom" w strukturze języka. Jest najmniejszą cząstką znaczącą, podobnie jak atom stanowi najmniejszą cząstkę materii mającą cechy danego pierwiastka. Morfem można podzielić – ale otrzymane w wyniku podziału cząstki (fonemy) nie będą nic znaczyły. Atom też można rozbić, ale uzyskane w wyniku jego podziału cząstki elementarne nie będą miały cech danego pierwiastka.

Przez znaczenie rozumie się nie tylko odnoszenie się do rzeczywistości pozajęzykowej, nazywanie czy wskazywanie elementów świata, ich cech itp., ale też sygnalizowanie relacji gramatycznych zachodzących między różnymi elementami tekstu lub modyfikowanie znaczeń tych elementów. Pierwszą funkcję pełnią przede wszystkim morfemy leksykalne, drugą – przede wszystkim morfemy gramatyczne. Morfemy są jednostkami języka, więc nie występują bezpośrednio w tekście; tekstową reprezentacją morfemu jest morf. Jednemu morfemowi może odpowiadać kilka różnych morfów. Na przykład morfem o znaczeniu "ręka" występuje jako ręk-, ręk'-, rąk-, ręc-, ręcz-, rącz-, a nawet rąś- (ręk-a, ręk-i, rąk-Ø, ręc-e, ręcz-nik, rącz-ka, rąsi-a).

Aby w tekście językoznawczym odróżnić morfemy od morfów, zapisuje się niekiedy morfemy wielkimi literami*. Np. RĘK to umowny zapis morfemu, który w tekstach realizowany jest w postaci wymienionych obok morfów. W praktyce szkolnej nie odróżnia się zazwyczaj morfemów od morfów i w obu znaczeniach używa się terminu "morfem".

Każdy z przytoczonych typów realizacji morfemu ręk- to allomorf. Ze względu na budowę morfemy można podzielić na morfemy ciągłe, morfemy nieciągłe i morfemy zerowe. Zob.: fonologia, forma gramatyczna, morf, wyraz.

Afiks
- morfem dodawany w procesie derywacji ((-) słowotwórstwo) do morfemu leksykalnego. Może to być: przedrostek (prefiks), czyli morfem umieszczany przed morfemem leksykalnym (np. nad-zwyczajny, od-notować, pra-dziadek); przyrostek (sufiks), czyli morfem występujący po morfemie leksykalnym, dodawany do niego bezpośrednio (np. ogrzew-acz, starsz-ak); interfiks (wrostek), czyli afiks umieszczany między morfemami leksykalnymi, zwykle łączący dwa człony w złożeniach (np. czyst-o-pis, pas-i-brzuch); postfiks, czyli człon występujący po morfemie leksykalnym, od którego jest oddzielony końcówkami fleksyjnymi (np. się w konstrukcjach czasownikowych, jak uczyć się, cieszyć się).

Morfem ciągły
- morfem wyrażany przez morfy stanowiące nieprzerwany ciąg fonemów. Takich morfemów w języku pol. jest najwięcej; są to niemal wszystkie morfemy leksykalne (np. książk-a, z-jedz-on-y), wszystkie morfemy fleksyjne i większość morfemów słowotwórczych (każdy morfem, który wyrażany jest za pomocą pojedynczego morfu jest ciągły).

Morfem fleksyjny
- rodzaj morfemu gramatycznego służący do tworzenia form fleksyjnych (w szerokim rozumieniu tego terminu). W języku pol. morfemy fleksyjne mają najczęściej postać końcówek, czyli swoistych przyrostków znajdujących się w formach fleksyjnych po morfemie leksykalnym i po morfemach słowotwórczych.

W formach czasownika (zwł. w formach czasu przeszłego i trybu przypuszczającego) zawartych jest zwykle więcej morfemów gramatycznych, które niezbyt ściśle nazywa się fleksyjnymi. Na przykład w formie rob-i-ł-a-m zawarty jest jeden morfem leksykalny rob i cztery morfemy gramatyczne, przyłączane do niego raczej na zasadzie aglutynacji (morfologia) niż fleksji. Funkcje poszczególnych morfemów są następujące: -i- to przyrostek tematowy, sprawiający, że forma ma charakter czasownikowy i wyznaczający sposób odmiany (nie ma go w rzeczownikach i w przymiotniku robota, robotnik, roboczy), -ł- to przyrostek czasu przeszłego, -a- to przyrostek rodzaju żeńskiego, -m to przyrostek 1. os. l.poj. Według opisów fleksji języka pol. przyjmuje się, że tylko morfem -m jest końcówką fleksyjną, pozostałe morfemy gramatyczne z przytoczonej przykładowo formy traktuje się jako morfemy należące do tematu fleksyjnego ((-) forma gramatyczna). Zdarza się jednak, że jakaś forma zawiera dwa morfemy fleksyjne, np. w formie biegn-ąc-emu morfem -ąc- jest wykładnikiem "imiesłowowości", a -emu to końcówka łącząca w sobie informację o przypadku, liczbie i rodzaju. Końcówka to ostatni morfem fleksyjny w strukturze formy fleksyjnej.

Są to np. końcówki wskazujące przypadek i liczbę rzeczownika (dach-u, dach-owi, dach-y, dach-ów itd.) czy przypadek, liczbę i rodzaj przymiotnika (ładn-ego, ładn-ej, ładn-ych).

Morfem gramatyczny
- najmniejsza jednostka języka pełniąca funkcję gramatyczną, czyli służąca tylko lub przede wszystkim do tego, by wskazywać relacje, zachodzące między elementami tekstu, lub modyfikować znaczenie tych elementów. W języku pol. typowe morfemy gramatyczne to końcówki fleksyjne, przyimki proste ((-) przyimek), (-) spójniki, afiksy.

Morfem leksykalny
- morfem główny, morfem rdzenny, rdzeń, podstawowy, konieczny składnik wyrazu (wyjątkiem są tu tzw. wyrazy funkcyjne, takie jak spójniki, przyimki, niektóre partykuły i wykrzykniki). Pełni on funkcję reprezentatywną (nominatywną). Ten sam morfem leksykalny występuje we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu słownikowego oraz w wyrazach pochodnych słowotwórczo. Morfem ten sprawia, że wszystkie one mają wspólny element znaczeniowy. Morfem leksykalny może być jedynym składnikiem wyrazu (np. tam, kiedy) lub występować razem z morfemami pobocznymi.

W skład jednego wyrazu może wchodzić więcej niż jeden morfem leksykalny. Jest tak w złożeniach i w zrostach (np. nosorożec, szybkostrzelny czy wniebowzięcie, dobranoc). W języku pol. rzadko zdarzają się wyrazy zawierające więcej niż dwa morfemy leksykalne. Są to najczęściej przymiotniki typu stupięćdziesięcioletni (cztery morfemy leksykalne) czy staro-cerkiewno-słowiański (trzy morfemy leksykalne).

Morfem nieciągły
- morfem wyrażany przez morfy stanowiące ciąg fonemów, w którego obrębie znajdują się inne morfy; nie jest to nieprzerwany ciąg fonemów. Morfemami nieciągłymi rzadko bywają morfemy leksykalne (np. ba-ł-a się, prze-wróc-eni-e się), częściej są to morfemy słowotwórcze (np. do-rwać się, po polsk-u).

Morfem poboczny
- morfem, który nie może występować samodzielnie. Jest przyłączany albo bezpośrednio do morfemu leksykalnego, albo do innych morfemów pobocznych.

Morfem słowotwórczy
- rodzaj morfemu gramatycznego służący do tworzenia wyrazów pochodnych, czyli derywatów (formacja słowotwórcza), a dokładniej do wyrażania relacji między wyrazem motywującym a wyrazem motywowanym ((-) gniazdo słowotwórcze). Morfemy słowotwórcze w języku pol. mają najczęściej postać afiksów, które mogą stać w różnym położeniu względem morfemu leksykalnego.

Morfem swobodny
- morfem, który nie musi łączyć się z innymi morfemami; stanowi często jedyny składnik wyrazów słownikowych nieodmiennych, np. do, przy, i (spójnik), no, gdy.

Morfem zerowy
- morfem, który nie jest wyrażany za pomocą fonemów; w tekstach odpowiada mu morf zerowy. Morfem zerowy w języku pol. może być w zasadzie tylko morfemem gramatycznym, zwł. fleksyjnym.

To, czy istnieją zerowe morfemy słowotwórcze, jest dyskusyjne i zależy od interpretacji pewnych wyrazów pochodnych. Na przykład w wymowie dobranoc można uznać istnienie morfemu zerowego (na końcu), który sprawia, ze wyraz ten, w przeciwieństwie do rzeczownika noc, jest nieodmienny.

W formie gór-Ø brak końcówki fleksyjnej wyrażonej ciągiem fonemów informuje, że chodzi o dopełniacz l.mn. (brak formalnie wyrażonej informacji jest informacją). W formie 3. os. czasu przeszłego trybu oznajmującego rodzaju męskiego l.poj. robił-Ø-Ø-Ø występują aż trzy morfemy zerowe – pierwszy informuje o rodzaju męskim (bo brak w tym miejscu morfemu -a- lub -o- jest informacją o tym, że jest to forma rodzaju męskiego), drugi – o trybie orzekającym (bo brak w tym miejscu morfemu -by-, będącego wykładnikiem trybu warunkowego), a trzeci – o 3. os. l.poj. (bo brak morfemu -(e)m lub -(e)ś na końcu formy czasu przeszłego lub trybu warunkowego oznacza 3. os. l.poj.).

Morfem związany
- morfem, który nigdy nie występuje samodzielnie; aby móc wystąpić w tekście, wiąże się zawsze z innymi morfemami. Są to przede wszystkim morfemy leksykalne wyrazów odmiennych, morfemy fleksyjne i morfemy słowotwórcze.

Nie wszystkie morfemy leksykalne to morfemy związane. Są takie, które występują w tekstach jako samodzielne wyrazy (np. kiedy, teraz, wczoraj itp.). są więc morfemami swobodnymi. Dużo morfemów swobodnych jest także wśród morfemów gramatycznych, są to m.in. wszystkie spójniki i przyimki proste. Związane są w zasadzie morfemy słowotwórcze. Wyjątkiem jest morfem (postfiks) się.

Węzeł morfologiczny
- głoska lub grupa głosek na granicy dwóch morfemów, należąca jednocześnie do obu. W polszczyźnie spotyka się węzły morfologiczne na granicy między podstawą słowotwórczą a przyrostkiem, np. głoska [dz] (dz) w przymiotniku łódzki jest częścią wyrazu podstawowego Łódź, a więc podstawy łodz- i jednocześnie przyrostka -ski, który m.in. występuje w przymiotnikach pochodzących od nazw miejscowości. Podobnie w przymiotniku gdański węzeł morfologiczny stanowi grupa głosek [sk], występująca w słowie Gdańsk i w przyrostku -ski. Węzeł morfologiczny oznacza się w piśmie specjalnym znakiem*, np. szew[s]ki (szewc + ski), szew[s]two {szewc + stwo).

Źródło: Słownik gramatyki języka polskiego, pod red. W. Gruszczyńskiego, J. Bralczyka, Warszawa 2002.