Formacja słowotwórcza

– wyraz słowotwórczo podzielny (derywat lub kompozycja), w którym można wyodrębnić mniejsze elementy składowe obdarzone znaczeniem, pozostające względem siebie w określonej relacji. W (-) słowotwórczej analizie wyrazu najważniejszy jest podział dwudzielny: na (-) podstawę słowotwórczą i formant słowotwórczy, umożliwiający klasyfikację formacji słowotwórczych według typów budowy i kategorii znaczeniowych. Zob. gniazdo słowotwórcze.

Wyraz pochodny
- derywat, wyraz, który został utworzony od innego wyrazu, istniejącego w języku. Oba wyrazy łączy ścisły związek formalny (w formie wyrazu pochodnego zawiera się forma wyrazu podstawowego) i znaczeniowy (w znaczeniu wyrazu pochodnego zawiera się część znaczenia wyrazu podstawowego, np. lekarka <= lekarz, pewnik <= pewny, przemiły <= miły).

Znaczenie słownikowe wyrazu pochodnego
- znaczenie leksykalne wyrazu pochodnego, znaczenie realne wyrazu pochodnego, znaczenie właściwe temu wyrazowi jako elementowi systemu językowego, niezależne od kontekstu, a więc takie, jakie podaje się w słowniku.

W praktyce szkolnej używa się terminu "znaczenie realne" jako synonimu terminów: "znaczenie leksykalne", "znaczenie słownikowe", występujących w opracowaniach naukowych.

Na przykład wyraz domek – w znaczeniu wymienionym przez słownik jako pierwsze – "nieduży dom" – odnosi się do wszelkich budynków niedużej wielkości, bez względu na ich szczegóły architektoniczne, czas i miejsce powstania. Dopiero użycie wyrazu w kontekście wprowadza modyfikację znaczenia słownikowego, ukonkretnia je (np. Domek był drewniany, otoczony małym ogródkiem, ostatni w szeregu podobnych budynków). Wyraz może mieć jedno lub kilka znaczeń słownikowych, co jest zjawiskiem naturalnym, zwł. w wypadku wyrazów o długiej historii.

Znaczenie strukturalne wyrazu pochodnego
- znaczenie wynikające ze wzajemnego stosunku członów wyrazu pochodnego. Wzajemny stosunek tych członów składowych wyrazu pochodnego tworzy jego ogólne, ramowe znaczenie. Daje się ono zwykle ująć w pewien schemat powtarzalny we wszystkich wyrazach o identycznej budowie. Na przykład wyrazy: badacz, biegacz, słuchacz, utworzone formantem -acz od czasowników badać, biegać, słuchać, mieszczą się w ogólnym schemacie "ten, kto (funkcja formantu -acz) robi to, na co wskazuje znaczenie czasownikowej podstawy słowotwórczej bada, biega, słucha".

Zdarza się, że to samo znaczenie strukturalne mają dwa różne wyrazy pochodne. Na przykład wyrazy kierowca i kierownik mają identyczne znaczenie strukturalne ("człowiek, który czymś kieruje"), a różnią się znaczeniami leksykalnymi (realnymi).

Znaczenie strukturalne konkretyzuje się i precyzuje w różny sposób. Taka konkretyzacja prowadzi do ukształtowania się znaczenia realnego (słownikowego), tzn. takiego, w którym dany wyraz funkcjonuje w danym czasie w powszechnym obiegu. Rzeczownik badacz nie oznacza każdego, kto wykonuje czynność badania (np. lekarza badającego pacjenta), lecz tego, kto prowadzi badania naukowe. Podobnie biegacz to konkretnie człowiek uprawiający biegi, sportowiec. Znaczenie realne tych wyrazów jest zatem węższe niż ich znaczenie strukturalne. Możliwe są także sytuacje odwrotne, kiedy znaczenie realne staje się szersze od znaczenia strukturalnego – np. ze struktury wyrazu ręcznik wynika, że jest to coś związanego z rękami, w rzeczywistości jednak ręcznik służy nie tylko do wycierania rąk, ale i całego ciała. Różnice między znaczeniem strukturalnym a znaczeniem realnym to nadwyżki znaczeniowe. Bywa jednak i tak, że nie ma różnic między tymi dwoma typami znaczeń, że ich zakresy są równe. Wyrazy tego typu to formacje słowotwórcze regularne semantycznie. Należą do nich np. zdrobnienia, rzeczowniki zbiorowe, nazwy cech, nazwy mieszkańców na -anin, przymiotniki z przyrostkiem -any, czasowniki jednokrotne typu mrugnąć. Mimo iż istnieje wiele grup formacji regularnych semantycznie, w słowotwórstwie polskim mają przewagę formacje nieregularne semantycznie.

Wyraz złożony
- kompozycja, wyraz pochodny, który powstał od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych. Formantami tworzącymi wyraz złożony mogą być zarówno afiksy (morfem), jak i zmiana paradygmatu. Za najbardziej reprezentatywne typy wyrazów złożonych uznaje się złożenie i zrost.

Niekiedy do kompozycji zalicza się również zestawienie, czyli połączenie dwu (lub więcej) wyrazów, funkcjonujące jako całość, podobnie jak funkcjonują pojedyncze wyrazy. Składniki zestawienia nie podlegają wymianie na inne elementy ani przesunięciu w ustalonym szyku, zachowują natomiast właściwe sobie formy odmiany i akcent (np. dom małego dziecka – w domu małego dziecka; czarne jagody – czarnych jagód; Stalowa Wola – za Stalową Wolą itd.). Łączą się z określeniami dotyczącymi ich jako całości (np. w nowym domu małego dziecka; smaczne czarne jagody), ale nie poszczególnych składników (np. w domu bardzo małego dziecka czy czarne nadzwyczaj smaczne jagody). Zestawienia mogą się składać z członów znaczeniowo równorzędnych (wtedy w ich zapisie stawia się łącznik, np. wymiana-sprzedaż) albo nierównorzędnych, kiedy jeden człon jest określeniem drugiego (wówczas zapisuje się je osobno, np. Czerwony Kapturek, konik garbusek). W opisach słowotwórstwa zwykle pomija się zestawienia ze względu na ich szczególne cechy (wyrazy wchodzące w ich skład mają własny akcent, odmieniają się wg właściwych sobie reguł), które nie pozwalają uznać tych konstrukcji za wyrazy, chociaż niewątpliwie są to nazwy.

Złożenie (zw. właściwym)
- wyraz, którego człony składowe (pochodzące od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych) łączą się za pomocą wrostka (interfiksu) -o- lub -i- (-y-) (np. piorunochron, golibroda), pełniącego funkcję formantu, często wraz z przyrostkiem lub zmianą paradygmatu w drugim członie (np. cudzoziemiec, czarnoziem). Drugi człon występuje nieraz w postaci samodzielnego wyrazu (np. krwiodawca, bajkopisarz). Jeśli człony złożenia pozostają względem siebie w stosunku równorzędnym, a znaczenie całości jest sumą znaczeń tych członów, w piśmie stosuje się między nimi łącznik (np. biało-czerwony "dwukolorowy – biały i czerwony"). Złożenia, w których jeden człon jest określeniem drugiego, pisze się łącznie (np. zielonooki "mający zielone oczy", zielononiebieski "niebieski z odcieniem zielonym").

Zrost
- wyraz złożony, w którym człon pierwszy jest formą przypadkową rzeczownika lub przymiotnika zależną od członu drugiego, a o ich zespoleniu w jedną całość decyduje formant prozodyczny – akcent wspólny dla tej całości i wykluczający możliwość dokonywania w niej zmian (np. przestawiania członów czy wprowadzania między nie nowych elementów).

W zdaniu: Dobra noc to noc spokojnie przespana, w którym składniki dobra i noc funkcjonują jako samodzielne wyrazy, każdy z nich ma własny akcent (dobra noc). W formie pożegnania przed nocą, będącej zrostem tych składników, akcentowana jest całość wyrażenia, w której – zgodnie z regułami akcentowymi języka pol. – akcent pada na drugą sylabę od końca: dobranoc.

Pierwszy człon zrostów bywa nieodmienny (np. dobranoc "wieczorny program dla dzieci" – dobranocy, Wielkanoc – przed Wielkanocą, po Wielkanocy) lub się odmienia (np. Białystok – Białegostoku, pod Białymstokiem). Możliwy jest też wybór jednego lub drugiego sposobu postępowania (np. rzeczpospolita – rzeczpospolitej lub rzeczypospolitej).

Z różnicami w akcentowaniu wyrazu rzeczpospolita wiąże się różnica w zabarwieniu uczuciowym i stylistycznym. Forma akcentowana na trzeciej sylabie od końca jest uważana za bardziej uroczystą. Formę z akcentem na przedostatniej sylabie uważa się za bardziej potoczną.

Źródło: Słownik gramatyki języka polskiego, pod red. W. Gruszczyńskiego, J. Bralczyka, Warszawa 2002.