Wyraz

  • Podstawowa, względnie samodzielna jednostka tekstu, rozpatrywanego tylko jako forma (bez uwzględniania treści, czyli znaczenia).
  • Jednostka zasobu słownikowego danego języka odznacza się względną samodzielnością, tzn. ma określoną funkcję składniową, a najczęściej także semantyczną (znaczeniową). Zob.: forma gramatyczna, morfem, morfologia.

Wyraz fonologiczny
- ciąg fonemów, ograniczony z obu stron pauzami, w którego obrębie znajduje się jedna sylaba akcentowana (taka, na którą pada akcent główny). Skutkiem takiego rozumienia wyrazu fonologicznego jest to, że proklityki i enklityki nie są wyrazami fonologicznymi, tylko wchodzą w skład wyrazu fonologicznego wraz z wyrazem tekstowym, mającym samodzielny akcent. Na przykład w zdaniu Od wczoraj nie mógł się do niego dostać wyodrębnić można cztery wyrazy fonologiczne: [od_včoraj ńe_muk_śe do_ńego dostać]; choć oczywiście można wyobrazić sobie wypowiedzenie tego zdania z jakiegoś powodu (np. w recytacji) z innym rozkładem akcentów, co sprawi, że granice między wyrazami fonologicznymi również będą inne. Zob.: akcent, fonologia.

Wyraz ortograficzny
- w tekście pisanym ciąg liter ograniczony z obu stron odstępami (spacjami) lub znakami interpunkcyjnymi.

Odpowiedź na pytanie, z ilu wyrazów składa się wypowiedzenie, wydaje się w pierwszej chwili prosta. Tak jednak nie jest, ponieważ termin "wyraz" może być różnie rozumiany. Z ilu wyrazów składa się wypowiedzenie Do domu szedłem wolno, noga za nogą? Większość osób spontanicznie odpowie, że z siedmiu, ponieważ w zapisie tego zdania widać siedem ciągów liter przedzielonych odstępami lub znakami interpunkcyjnymi. Można tę odpowiedź zaakceptować, ale pod warunkiem, że w pytaniu chodziło o wyrazy rozumiane jako elementy tekstu, czyli wyrazy tekstowe (a dokładniej nawet – tekstu pisanego – czyli wyrazy ortograficzne), a nie o wyrazy rozumiane jako elementy języka. Jeśli bowiem policzymy wyrazy słownikowe, których użyto do zbudowania cytowanego zdania, odpowiedź będzie inna – użyto w nim sześciu wyrazów słownikowych (tylko tyle razy musiałby zajrzeć do słownika cudzoziemiec, gdyby chciał sprawdzić znaczenia występujących w tym zdaniu wyrazów): do, dom, iść, wolno, noga, za. Wyrazu słownikowego noga użyto dwukrotnie.

Zdarza się, że dwa wyrazy ortograficzne odpowiadają jednemu wyrazowi tekstowemu, np. na przekór, po polsku, oraz odwrotnie – że jednemu wyrazowi ortograficznemu odpowiadają dwa wyrazy tekstowe, np. Zrobiłby to lepiej to cztery wyrazy tekstowe, bo istnieje możliwość zmiany szyku Lepiej by to zrobił.

Inne przykłady wyrazów ortograficznych, z których każdy zwykle interpretuje się jako dwa wyrazy tekstowe to: Chodźże tu! (chodź + partykuła ż(e) pisana na mocy konwencji ortograficznej łącznie z czasownikiem, chociaż podobna do niej partykuła no pisana jest rozdzielnie: Chodź no tu!), doń = do niego (np. zdanie Zbliżył się doń niepostrzeżenie składa się z czterech wyrazów ortograficznych, ale z pięciu tekstowych).

Wyraz tekstowy
- jednostka wyodrębniona w tekście za pomocą kryteriów innych niż znaczenie (może się zdarzyć, że dwa wyrazy tekstowe lub większa ich liczba stanowią ze względu na znaczenie nierozdzielną całość, np. będę pisał to dwa wyrazy tekstowe, chociaż mają wspólne znaczenie "czas przyszły czasownika pisać"; podobnie idiom z ręką na sercu to cztery wyrazy tekstowe, chociaż dopiero jako całość mają one znaczenie "szczerze, otwarcie"). Terminu "wyraz" w tym znaczeniu używa się m.in. wtedy, gdy liczy się wyrazy w tekście, np. zdanie Ewa chciała obejrzeć ten film jeszcze raz składa się z siedmiu wyrazów tekstowych. Fragment tekstu uznaje się za wyraz tekstowy, jeśli ma on co najmniej jedną z następujących cech: można zmienić jego miejsce w stosunku do innych fragmentów tekstu (np. Bardzo się bałem – Bałem się bardzo); nie można w jego obręb wstawić innego wyrazu tekstowego (np. po polsku – niemożliwe po tylko polsku, ale w pokoju – możliwe w swoim pokoju, mimo że wyrażenie to nie spełnia warunku pierwszego, bo niemożliwy jest szyk pokoju w); pełni dokładnie tę samą funkcję, co inny wyraz tekstowy, ale nigdy nie pojawia się w takim samym jak on kontekście (np. wyrażenie przez niego nie spełnia ani pierwszego, ani drugiego warunku, ale da się wykazać, że niego pełni dokładnie tę samą funkcję, co wyraz tekstowy jego); może wystąpić jako samodzielne wypowiedzenie (np. halo, nie, precz). Wyraz tekstowy nie zawsze pokrywa się z wyrazem ortograficznym i z wyrazem fonologicznym.

Forma wyrazowa
- termin najczęściej oznaczający jednostkę tekstu wyodrębnianą podobnie jak wyraz ortograficzny lub wyraz tekstowy, ale rozpatrywaną łącznie z jej znaczeniem, a zwłaszcza z jej cechami gramatycznymi. W zdaniach Nie znam tego profesora i Lubię profesora Iksa występują identyczne wyrazy ortograficzne (i tekstowe) profesora, ale różne formy wyrazowe – w pierwszym zdaniu forma profesora (D. l.poj.), w drugim – profesora (B. l.poj.). Niekiedy termin "forma wyrazowa" bywa używany w znaczeniu "wyraz ortograficzny", a także w znaczeniu "forma fleksyjna".

Wyraz słownikowy
- leksem, abstrakcyjna jednostka języka, dokładniej: słownika (a nie tekstu);

Termin "leksem". czyli wyraz słownikowy, bywa rozumiany także nieco inaczej – jako część wspólna wszystkich form fleksyjnych, czyli po prostu jako temat fleksyjny, któremu przypisuje się znaczenie słownikowe. W tym sensie mówi się o leksemie komet- (o znaczeniu "kometa"), kot- (o znaczeniu "kot"), pis- (o znaczeniu "pisać") itp.

zbiór różnych pod względem fleksyjnym form wyrazowych mających to samo znaczenie leksykalne (w wypadku wyrazów nieodmiennych zbiór ten może być jednoelementowy).

W języku potocznym używa się wyrazu "wyraz" w znaczeniu "wyraz słownikowy", np. wtedy, gdy zadaje się pytania: Co znaczy ten wyraz? albo Jak odmienia się ten wyraz? Gdy ktoś pyta, co znaczy wyraz rzęsorek, nie ogranicza swego pytania do formy mianownika l.poj. – dotyczy ono także form innych przypadków i form l.mn. Jeśli dowie się, że rzęsorek to zwierzątko podobne do myszy, będzie wiedział również, co znaczą formy rzęsorka, rzęsorkowi, rzęsorki, rzęsorków itd.

Jedna z tych form zwyczajowo traktowana jest jako forma podstawowa (reprezentatywna), służąca do nazywania danego wyrazu słownikowego. Na przykład wyraz słownikowy, którego formą hasłową jest dom, to zbiór form wyrazowych: dom (M. l.poj.), domu (D. l.poj.), domowi (C. l.poj.), dom (B. l.poj.), domem (N. l.poj.), domu (Msc. l.poj.), domu (W. l.poj.), domy (M. l.mn.), domów (D. l.mn.), domom (C. l.mn.), domy (B. l.mn.), domami (N. l.mn.), domach (Msc. l.mn.), domy (W. l.mn.), natomiast wyraz słownikowy już składa się tylko z jednej formy już.

Stwierdzenie tego, które formy należą do danego typu wyrazu słownikowego, może sprawiać kłopoty. Na przykład dyskusyjne jest to, czy imiesłowy przymiotnikowe (idący, zrobiony) są formami czasowników, czy stanowią odrębne wyrazy słownikowe.

Formą hasłową rzeczowników (dokładniej leksemów rzeczownikowych lub rzeczownikowych wyrazów słownikowych) jest forma mianownika l.poj., czasowników – bezokolicznik, a przymiotników – forma mianownika l.poj. rodzaju męskiego. Słownikowe wyrazy nieodmienne mają zazwyczaj tylko jedną formę wyrazową, choć zdarza się, że jest ich więcej, np. na leksem przyimkowy w składają się dwie formy wyrazowe: w i we.

Wyrazy słownikowe nie występują bezpośrednio w tekście. W tekstach występują ich poszczególne formy, czyli formy wyrazowe. Dlatego sformułowania: "w przysłowiu Ręka rękę myje występują dwa wyrazy słownikowe" trzeba rozumieć jako skróty myślowe – naprawdę chodzi o to, że w przysłowiu tym występują formy dwóch wyrazów słownikowych albo że reprezentowane są w nim dwa wyrazy słownikowe.

Wyraz samodzielny
- słowoforma, wyraz, którego forma może występować w tekście poza zdaniem, czyli nie wchodzić w żadne związki składniowe (mówi się wówczas o samodzielności składniowej) lub wyraz, którego formy niezależnie od współwystępujących z nim w zdaniu form innych wyrazów mają samodzielne znaczenie (wtedy mówi się o samodzielności znaczeniowej). Wyrazami samodzielnymi składniowo są wykrzykniki oraz wyrazy będące słowną reakcją na poprzedzającą je wypowiedź, zwane dopowiedzeniami (np. Owszem jako reakcja na pytanie: Spotkamy się dziś po obiedzie?).

Dopowiedzenia są wyodrębniane jako osobna część mowy w tych nowszych gramatykach i słownikach, które stosują klasyfikację części mowy opartą na kryterium składniowym, np. w Gramatyce współczesnego języka polskiego pod red. S. Urbańczyka (1998), w Gramatyce współczesnego języka polskiego H. Wróbla (2001), w Słowniku współczesnego języka polskiego pod redakcją B. Dunaja (1996).

Za wyrazy samodzielne znaczeniowo uważa się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki i przysłówki.

Wyraz niesamodzielny
- wyraz, którego formy łączą się w zdaniu z formami innych wyrazów, są więc w szczególności składnikami zdania, albo wyraz, który nie ma własnego znaczenia (tj. nie odnosi się samodzielnie do rzeczywistości), a jego funkcja polega na tworzeniu zdań z wyrazami samodzielnymi znaczeniowo. W pierwszym wypadku mówi się o niesamodzielności składniowej. Przejawiają ją w zasadzie wszystkie części mowy poza wykrzyknikami. W drugim chodzi o niesamodzielność znaczeniową, którą przypisuje się przyimkom, partykułom, spójnikom i części zaimków.

Wyraz odmienny
- wyraz słownikowy, który występuje w różnych formach. Wszystkie one mają to samo znaczenie leksykalne, różnią się natomiast funkcjami składniowymi i znaczeniem gramatycznym. Każdą formę wyrazu odmiennego można podzielić na dwie części. Pierwsza część, zawierająca informacje znaczeniowe, nazywana jest tematem fleksyjnym. Jest to albo pojedynczy morfem, albo konstrukcja złożona z morfemu rdzennego i morfemu słowotwórczego. W temacie fleksyjnym wielu form wyrazów polskich zachodzi regularna wymiana części głosek, na ogół jednak rodzimi użytkownicy polszczyzny bez trudu identyfikują cząstki o różnym składzie fonemowym jako tworzące temat fleksyjny jednego wyrazu. Na przykład morfemy (w zasadzie morfy: pies-, ps-, pś- w formach pies, psa, psie traktuje się jako różne postacie jednego tematu fleksyjnego.

Zdarzają się jednak w polszczyźnie formy opisywane jako tematy fleksyjne jednego wyrazu, chociaż ich skład nie tylko się całkowicie różni, ale także nie jest efektem przewidywalnych wymian głoskowych. Tematom takim przypisuje się to samo znaczenie jedynie na mocy konwencji. Nazywa się je tematami supletywnymi. Najczęściej spotykanymi w pol. tekstach tematami supletywnymi są czasownikowe – by-/będ-/bądź/ i jest oraz rzeczownikowe: rok- i lat-, a także człowiek- i ludź-.

Drugą częścią formy wyrazu odmiennego jest morf gramatyczny (lub kilka takich cząstek), najczęściej w pozycji końcowej wyrazu (końcówka fleksyjna). Decyduje ona o tym, jak fleksyjnie (a w konsekwencji składniowo) opisuje się całą formę wyrazową. Bardzo interesujące pod względem sposobu wyodrębniania tematu fleksyjnego i końcówki są w polszczyźnie formy l.poj. takich rzeczowników, jak liceum. O ile bowiem w wypadku form rzeczowników typu kakadu istotnie nie można wyodrębnić w nich tematu fleksyjnego i końcówki, o tyle we wszystkich formach liczby pojedynczej słowa liceum można uznać za końcówkę morfem -um, ponieważ w l.mn. tego rzeczownika wymienia się ona na zróżnicowane końcówki kolejnych przypadków: -a, –ów, –om, –a, –ami, –ach, –a. Na przykład w wypowiedzeniu Chodziłam do jednego liceum, ale mój kolega był uczniem dwóch liceów można rozpoznać dwie formy dopełniacza rzeczownika liceum. Ta z końcówką -um to forma liczby pojedynczej, a ta z końcówką -ów – liczby mnogiej.

Wyraz nieodmienny
- wyraz słownikowy, który ma tylko jedną formę. Jego funkcja składniowa jest stała. W języku poi. takimi wyrazami są przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły i część przysłówków.

Stwierdzenie rzeczownik "kakadu" jest nieodmienny oznacza jedynie, że wszystkie jego formy brzmią tak samo. Mimo to bez trudności można w odpowiednich kontekstach rozpoznać, że w zdaniu: Moje kakadu siedziało na parapecie rzeczownik, kakadu występuje w mianowniku l.poj., a w zdaniu: Moim kakadu podałem wodę do picia – w celowniku l.mn. Na podobnej zasadzie rozróżnia się formy przymiotników takich jak: bordo, np. W sklepie zauważyłam ładną apaszkę bordo (biernik l.poj. rodzaju żeńskiego) i Mama miała całą szufladę z apaszkami bordo (narzędnik l.mn. rodzaju niemęskoosobowego). Formy tych wyrazów – choć takie same – pełnią w zdaniach różne funkcje składniowe. Role te rozpoznaje się przez porównanie ze sposobem, w jaki funkcjonują w zdaniach formy wyrazów o zróżnicowanych końcówkach, np. Moim kotom podałem wodę do picia; Mama miała całą szufladę z zielonymi apaszkami. Czasownik podać wymaga, aby jego rzeczownikowe podrzędniki były zawsze biernikami i celownikami. Rzeczownik apaszka w narzędniku łączy się zawsze z narzędnikiem swojego określenia przymiotnikowego, choć widać, że konstrukcje: z zielonymi apaszkami i z apaszkami bordo różnią się szykiem. Forma przymiotnika o wyrazistej końcówce występuje zwykle przed określaną formą rzeczownika, a formę bordo umieszcza się po formie rzeczownika, jakby stanowiła część nazwy gatunkowej typu owoce południowe.

Źródło: Słownik gramatyki języka polskiego, pod red. W. Gruszczyńskiego, J. Bralczyka, Warszawa 2002.