Interpretacja utworów literackich

Pierwotnie w łacińskim antyku interpretacja oznaczała wykładanie tekstów prawnych. Po rozszerzeniu znaczenia interpretacja objęła sztukę tłumaczenia sensów biblijnych i znaczeń dzieł literackich. W odrodzeniu teorie lub umiejętność interpretacji określano mianem ars interpretandi, przeważyła jednak nazwa hermeneutyka. Interpretacja bywa również nazywana (semantyczną) eksplikacją tekstu lub analizą literacką. Interpretacji przeciwstawia się zwykle analizę, czyli opis formalny poszczególnych składników dzieła.
J. Sławiński wyjaśnia:

Jeśli opis obejmuje to, co w utworze zaktualizowane, znajdujące się na powierzchni i standardowe, to interpretacja jest próbą dotarcia do jakiejś potencjalnej sfery utworu, na która składają się reguły określające jego, i tylko jego, całościowy charakter. [...] Interpretacja – mówiąc najkrócej – to hipoteza ukrytej całości utworu (podkreślenie RB).

Objaśnienie znaczeń utworu w interpretacji dotyczy wszystkich poziomów dzieła – począwszy od wyrazów, skończywszy na sensie całościowym.

Według H. Markiewicza można mówić o interpretacji całościowej, funkcjonalnej, idiograficznej i semantycznej – wszystkie te rodzaje postępowania mają charakter immanentny, tzn. skierowane są na sam utwór literacki. Niemniej interpretacja może również odwoływać się do różnorodnych kontekstów zewnętrznych wobec dzieła; mówi się wtedy o interpretacji historycznoliterackiej ima się na myśli wysiłki badawcze zmierzające do usytuowania danego utworu w obrębie twórczości pisarza, prądu, gatunku lub światopoglądu danej epoki.

Z wymienionych powyżej rodzajów wyjaśniania znaczeń tekstów warto sprecyzować przedmiot badania interpretacji semantycznej, która stanowi podstawę innych typów interpretacji. Obejmuje więc ona zabiegi badawcze dotyczące wszystkich poziomów dzieła literackiego, oparte na założeniu, że tekst ma określone znaczenie nadane mu przez autora, a zadaniem badacza jest dotarcie do tego znaczenia i jego opisanie. Mowa tu o następujących zabiegach:

  • rozjaśnienie znaczeń dosłownych poszczególnych wyrazów, grup frazeologicznych i zdań;
  • określenie przynależności stylistycznej utworu;
  • rozjaśnienie znaczeń przenośnych;
  • ustalenie znaczeń zabiegów związanych z brzmieniową organizacją wypowiedzi (np. onomatopei, metafory brzmieniowej);
  • określenie funkcji tzw. uporządkowania naddanego (rym, rytm, paralele i opozycje);
  • ustalenie relacji semantycznych pomiędzy poszczególnymi zdaniami;
  • rozpoznawanie wyższych układów znaczeniowych (np. zdarzeń, postaci, krajobrazu);
  • ustalenie informacji przekazywanych przez oznaki w świecie przedstawionym (np. motywy i cele działania postaci);
  • wykrywanie semantycznych korelacji między fr. tekstu, oraz między wyższymi układami znaczeniowymi;
  • rozpoznawanie aluzji literackich oraz bezpośrednich odniesień do rzeczywistości pozaliterackiej;
  • określenie stopnia alegoryczności, symboliczności składników świata przedstawionego;
  • ustalenie technik i konwencji artystycznych: metrum, gatunku literackiego, techniki narracyjnej;
  • określenie nacechowania emocjonalnego i wartościującego składników świata przedstawionego;
  • wykrycie znaczenia nadrzędnego;

Badacze i teoretycy literatury wypowiadają się o interpretacji następująco:

  • "Zgodne z regułami rozumienie utrwalonych uzewnętrznień życia nazywamy wykładnią, czyli interpretacją" (W. Dilthey)
  • "Interpretacja – ogólnie: rozjaśniająca wykładnia i wytłumaczenie utworów z punktu widzenia językowego, treściowego i formalnego (kompozycja, styl, metryka); w szczególności metoda współczesnego literaturoznawstwa, która poprzez jak najbardziej wnikliwe i głębokie ujęcie immanentne tekstu literackiego w jego całości, jako niepodzielnej jedności treści i formy – prowadzi do pogłębionego zrozumienia i pełnego wczucia się w swoiste, twórcze siły językowego dzieła sztuki, stara się poezję poznać jako poezję." (Niemiecki słownik terminów literackich Wilperta)
  • Interpretacja jest "pracą myśli, która polega na odszyfrowaniu sensu ukrytego w sensie widocznym, na rozwinięciu poziomów znaczeniowych zawartych w znaczeniu dosłownym." (P. Ricoeur)
  • "Dwie eksplikacje, które dotyczyłyby tego samego ustępu, czyli dwa różne znaczenia nie są nigdy możliwe. Każde zdanie, każdy ciąg zdań posiada tylko jedno znaczenie, nawet jeśli jest ono dyskusyjne. Może ono być chwiejne, niemniej jednak dla badacza istnieje tylko jedno znaczenie." (F. A. Wolf)

Problem: czy utwór ma jedno – ściśle określone(?), wyznaczone przez np. intencję autorską lub intentio operis (intencję tekstu – określenie U. Eco), dostępne badaczowi – znaczenie; czy też mamy raczej do czynienia z relatywizmem interpretacyjnym i przemocą czytelnika wobec tekstu?

  • "Jest to omyłka sprzeczna z naturą poezji i dla niej zgubna – twierdzić, że całemu utworowi odpowiada pewien sens prawdziwy, jedyny i zgodny czy identyczny z jakąś myślą autora." (P. Valéry)
  • "Wiersz może objawić się różnym czytelnikom w różnych znaczeniach i wszystkie one mogą różnić się od tego, które autor chciał mu nadać. [...] Interpretacja czytelnika może się różnić od interpretacji autora i być równie słuszna, a nawet bardziej trafna. Wiersz może zawierać dużo więcej, niż to sobie autor uświadamiał." (T. S. Eliot)
  • "W istocie każde dzieło sztuki, nawet jeśli powstało przy jawnym lub ukrytym zastosowaniu reguł poetyki konieczności, jest z istoty swej otwarte na potencjalnie nieskończoną serię możliwych interpretacji, z których każda pozwala dziełu odżyć na nowo, wedle jakiejś perspektywy, jakiegoś gustu czy indywidualnego wykonania." (U. Eco)
  • "... zarówno odniesienie do początkowego czytelnika, jak i do intencji autora stanowi tylko bardzo rudymentarny kanon historyczno-hermeneutyczny, który nie może ograniczać horyzontu znaczeniowego tekstu. [...] To, co zostało pisemnie ustalone, odłączyło się od przypadkowości swojego początku i swojego twórcy, a pozytywnie otworzyło drogę nowym relacjom. Pojęcia normatywne takie jak zdanie autora, czy rozumienie początkowego czytelnika reprezentują w rzeczywistości tylko puste miejsca, które wypełnia się przy każdym nowym rozumieniu." (H.-G. Gadamer)

Koncepcja écriture J. Derridy zakłada całkowitą autonomizację i uniezależnienie tekstu pisanego od autora. Dekonstrukcja, kierunek zapoczątkowany m.in. przez Derridę, opiera się na stwierdzeniach Nietzschego: ten sam tekst uprawomocnia niezliczone interpretacje; ostatecznie człowiek znajduje w rzeczach to, co w nie włożył.

  • "... odczytanie nie jest nigdy identyfikacją pewnego sensu, lecz wprowadzeniem znaczenia do tekstu, który nie ma znaczenia sam w sobie." (J. Hillis Miller)


cdn.

Opracowanie: Robert Bednarz

Zob.: Konteksty – Teoria literatury.