Podstawy składni

Wypowiedzenie, zdanie, równoważnik zdania

Składnia – to dział gramatyki zajmujący się budową wypowiedzeń. Wypowiedzenie można określić dwojako – jest to mianowicie:

1. najmniejsza jednostka składniowa stanowiąca całość treściową (komunikatywną), wyrażona najczęściej grupą wyrazów (niekiedy jednym wyrazem) powiązanych ze sobą związkami znaczeniowymi i gramatycznymi;
2. najmniejsza jednostka składniowa stanowiąca dla odbiorcy całość treściową (komunikatywną).

Wypowiedzenia możemy podzielić na dwie podstawowe grupy: 1. czasownikowe (zdania), 2. nieczasownikowe.

Ad. 1. Wypowiedzenie czasownikowe, czyli zdanie, można zdefiniować jako:

1. wypowiedzenia z verbum finitum (chodzi tu przede wszystkim o wypowiedzenia z osobową formą czasownika);
   
2. wypowiedzenia z nieosobową formą czasu przeszłego na -no, -to;
   
3. wypowiedzenia z nieosobowymi czasownikami niefleksyjnymi typu: trzeba, można, należy;
   
4. wypowiedzenia z bezokolicznikiem (sic!), np.: Stać i patrzeć! Poszli do kina, aby obejrzeć film;

Niektórzy językoznawcy proponują, aby zdaniem nazywać także wypowiedzenia z imiesłowem przysłówkowym teraźniejszym lub uprzednim typu: Odrobiwszy pracę domową, zajął się oglądaniem telewizji. Niemniej ze względów dydaktycznych tego rodzaju wypowiedzenia uznać należy za równoważniki zdań.

Ad. 2. Wypowiedzenia nieczasownikowe:

1. dopuszczające wprowadzenie orzeczenia czasownikowego – równoważniki zdań:
   + wypowiedzenia z imiesłowem przysłówkowym (-ąc, -łszy, -wszy);
   + wypowiedzenia typu: Prawda. (To jest prawda.); Jaka piękna. (Jaka jest piękna).
2. niedopuszczające wprowadzenia orzeczenia czasownikowego:
   + wykrzyknienia: Ach! O rety! Do diabła!;
   + zawiadomienia (nagłówki prasowe, punkty w streszczeniach, planach prac): Susza; Bal u senatora.

Części zdania, szeregi i związki składniowe

Wypowiedzenia składają się – co oczywiste – z wyrazów, które oprócz tego, że mają swoje znaczenie, pełnią również określone funkcje składniowe, dlatego w odniesieniu do budowy wypowiedzeń zamiast słowa wyraz używa się terminu część zdania, zwłaszcza wtedy, kiedy dokonuje się rozbioru składniowego (logicznego) wypowiedzenia. Część zdania – jest to część wypowiedzenia wyodrębniona na podstawie funkcji syntaktycznej (składniowej), jaką w nim pełni. Wyróżniamy główne i drugorzędne części zdania. Główne części zdania to podmiot i orzeczenie, drugorzędne zaś to: przydawka, dopełnienie, okolicznik.

Części zdania mogą być jedno- lub wielowyrazowe. Te ostatnie należy traktować jako jeden znak. Wśród wielowyrazowych części zdania można wyróżnić:

1. Zestawienia słowotwórcze lub frazeologiczne:

• rzeczowniki własne osobowe: Ryszard Lwie Serce;
• rzeczownikowe nazwy własne wytworów kultury: kaplica Zygmuntowska, kościół Na Skałce, Gazeta Wyborcza;
• rzeczownikowe nazwy geograficzne: Morze Czarne, Mały Rynek, ulica Staromiejska;
• nazwy własne instytucji i organizacji: Uniwersytet Jagielloński, Unia Wolności;
• rzeczownikowe nazwy świąt: Boże Narodzenie, Wszystkich Świętych;
• zestawienia czasownikowe formalnogramatyczne: został obdarowany, był nagradzany, będę jeździł, byłbym się pomylił;
• rzeczowniki pospolite typu: maszyna do pisania, płeć piękna;
• zestawienia czasownikowe: wyjść za mąż, mieć we zwyczaju, odnieść zwycięstwo, brać udział;
• zestawienia ze znaczeniem przymiotnikowym lub przysłówkowym: świętej pamięci, spod ciemnej gwiazdy, prosto spod igły, za pan brat, jednym tchem;
• zestawienia liczebnikowe: tysiąc dziewięćset trzydzieści pięć;

2. Wyrażenia syntaktyczne:

• wyrażenia porównawcze w postaci: jak, jakby, jak gdyby, niby, niczym + wyraz lub wyrażenie przyimkowe, np.: ...jak ściana, ...jak śnieg, ...niczym wąż;
• wyrażenia przyimkowe w postaci: wyraz o znaczeniu rzeczownika + przyimek, np.: nad morzem, na wakacjach, spoza gór, w lesie;

Części zdania wiążą się ze sobą relacjami formalno-znaczeniowymi i tworzą w ten sposób jednostki wyższego rzędu, które możemy nazwać zespołami składniowymi. Wyróżnia się przy tym dwa ich rodzaje, w zależności od tego, jaki stosunek wiąże ze sobą człony danego zespołu. Mamy więc (1) szeregi składniowe, między członami których występuje stosunek współrzędny, oraz (2) związki składniowe, których człony powiązane są stosunkiem nadrzędno-podrzędnym.

Ad. 1. Możemy wyodrębnić następujące rodzaje szeregów składniowych:

• łączne: domy i ulice, ludzie oraz zwierzęta, papierosów ani alkoholu (nie wolno nadużywać oczywiście ;))
  
• rozłączne: dziś albo jutro, do szkoły lub na wagary;
  
• przeciwstawne: nie kawę, ale herbatę; nie rano, lecz wieczorem;
  
• wynikowe: czerwono-biała, więc nasza; pociągiem, zatem wolniej;
  
• włączne (synonimiczne): późno, czyli o godz. 22; wczoraj, to znaczy w piątek; poeta, na przykład Norwid;
  
• wyłączające: ani papierosów ani alkoholu;

Ad. 2. Człony związku składniowego określamy w zależności od ich wzajemnego stosunku jako wyraz określany (wyraz nadrzędny, nadrzędnik) i wyraz określający (wyraz podrzędny, podrzędnik). Wyraz określający, jak sam termin wskazuje, precyzuje, zawęża znaczenie wyrazu określanego. W zdaniu występuje jeden związek główny – pomiędzy podmiotem i orzeczeniem – oraz wiele zazwyczaj związków pobocznych. Wyróżniamy następujące rodzaje związków składniowych:

• Związki zgody – w których podrzędnik przystosowuje swoje cechy fleksyjne do nadrzędnika (przypadek, liczbę, rodzaj – w połączeniach rzeczownika z przymiotnikiem; liczbę, rodzaj, osobę – w związku głównym podmiotu z orzeczeniem), np.: interesująca książka; chłopiec czytał; – w związku zgody najczęściej występuje przymiotnik (w fun. przydawki przymiotnej) z rzeczownikiem, rzeczownik z rzeczownikiem (w fun. przydawki rzeczownej w mianowniku) oraz czasownik (w fun. orzeczenia) z rzeczownikiem (w fun. podmiotu); [»»»]
• Związki rządu – w których nadrzędnik wymaga użycia podrzędnika w ściśle określonym przypadku, z przyimkiem lub bez przyimka, np.: jeździć (kim? czym? – N. lp.) samochodem (czasownik + dopełnienie); podobny (do kogo? – D. lp.) do brata (przymiotnik + wyrażenie przyimkowe); – w związku rządu najczęściej występuje czasownik (w fun. orzeczenia) z rzeczownikiem (w fun. dopełnienia); rzeczownik z rzeczownikiem w przypadkach zależnych (w fun. przydawki rzeczownej), np.: samochód ojca, chwała zwycięzcom; [»»»]
• Związki przynależności – w których nie ma zależności formy podrzędnika od nadrzędnika, między członami takich związków występuje jedynie związek znaczeniowy, tzn. podrzędnik uzupełnia w różnorodny sposób treść nadrzędnika, np.: iść wieczorem, czytać głośno, biec szybko, bardzo zdolny; – w związku przynależności najczęściej występuje czasownik (w fun. orzeczenia) z okolicznikiem; [»»»]

Główne części zdania

Przede wszystkim należy uzmysłowić sobie różnicę pomiędzy częściami mowy, takimi jak czasownik, rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek itd., które wyodrębnia się na podstawie trzech kryteriów jednocześnie: semantycznego, morfologicznego i składniowego; a częściami zdania (orzeczenie, podmiot, przydawka, dopełnienie, okolicznik), przy omawianiu których bierze się pod uwagę przede wszystkim funkcję składniową danego wyrazu.

Najważniejszą częścią zdania jest orzeczenie – wyrażane najczęściej przez czasownik – ponieważ pełni ono funkcję zdaniotwórczą, komunikuje nam czynności lub cechy podmiotu, a także może samodzielnie stanowić pełnowartościowy komunikat, np.: Czytam. Ze względu na zachowanie się podmiotu wyróżniamy następujące rodzaje orzeczeń:

1. orzeczenie czynne – kiedy orzekamy o jakimś działaniu podmiotu, np.: Przeglądam stronę WWW;
   
2. orzeczenie stanowe – kiedy mówimy o jakimś stanie podmiotu niezależnym od czyjegoś działania, np.: Stawał się coraz bardziej zmęczony;
   
3. orzeczenie bierne – kiedy mówimy o stanie podmiotu wynikającym z czyjegoś działania, np.: Wypracowanie zostało napisane bardzo dobrze;
   
4. orzeczenie zwrotne – kiedy mówimy o działaniu podmiotu skierowanym na samego siebie, np.: Adam ubiera się.

Biorąc pod uwagę budowę orzeczeń, możemy mówić o:

1. orzeczeniu prostym, w zasadzie jednowyrazowym, które w zdaniu przyjmuje postać: czasownika w formie osobowej, czasownika nieosobowego na -no, -to, bezokolicznika;
   
2. orzeczeniu złożonym, wielowyrazowym, którego najczęstszą postacią jest orzeczenie imienne, składające się z łącznika (najczęściej formy czasowników być, stać się, zostać; ale także innych: robić się, okazać się, wydawać się, stanowić, służyć za) i orzecznika (najczęściej rzeczownik w N. lp. i przymiotnik w M. lp.), np.: Film był ciekawy; Wieloryb jest ssakiem; Dni robią się cieplejsze.
   Łącznik ogranicza pod względem czasowym treść orzecznika, trzeba także pamiętać, że jest elementem opcjonalnym. Orzeczeniem złożonym mogą być także inne połączenia wyrazów, np.: Ewa wyszła za mąż w ubiegłym roku; Każdy chce zarabiać dużo pieniędzy; Na lekcji trzeba zachować ciszę;

Orzeczenie pełni w zdaniu najważniejszą, zdaniotwórczą funkcję, natomiast członem formalnie nadrzędnym jest następna główna część zdania – podmiot. Podmiot bywa wyróżniany pod względem logicznym (to, o czym mowa w zdaniu), gramatycznym (nadrzędnik związku orzekającego) i znaczeniowym (sprawca czy przedmiot czynności, nosiciel stanu etc.). Najczęściej stosuje się definicje mieszane, wg których podmiot to: nadrzędna część zdania w związku głównym z orzeczeniem; nazywa on osobę, rzecz lub zjawisko, o których się coś orzeka (tzn. wskazuje się na czynność, stan lub cechę). Wyrażany jest najczęściej rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym, a także innymi częściami mowy w znaczeniu rzeczownikowym: Uczniowie poszli do kina. On jest wysoki. Przyjechali tylko niezadowoleni. Dochodzi piąta. Krzyczący tłoczyli się przed wejściem. Wyjeżdżać z kraju nie jest łatwo.

Wyraz pełniący funkcję podmiotu występuje w mianowniku lub w dopełniaczu. Wyróżnia się więc podmiot gramatyczny (w mianowniku) i logiczny lub po prostu podmiot w dopełniaczu. Można również mowić o podmiocie domyślnym w następujących konstrukcjach:

• Poszedłem do kolegi – domyślne "ja"; Uciekaliśmy co sił w nogach – "my"; Chodźcie do domu – "wy". Podmiot jest tu zawarty w końcówce 1. i 2. osoby czasownika.
• Adam nie spał poprzedniej nocy. Następnego dnia był naprawdę zmęczony. – W wypowiedzeniach z czasownikiem w 3. osobie podmiotu domyślać się należy z poprzedniego zdania.

Ze względu na budowę wyróżnia się podmiot jednowyrazowy i wielowyrazowy, w tym (1) szeregowy i (2) towarzyszący.

Ad. 1. Podmiot szeregowy składa się z dwóch lub więcej składników, np. W moim ogrodzie rosną jabłonie, śliwy i grusze; Brat i siostra wyszli do kina; Ja i ty mamy wiele wspólnego.
Orzeczenie łączące się z podmiotem szeregowym przybiera na ogół formę liczby mnogiej. [»»»]

Ad. 2. Szczególnym typem podmiotu szeregowego jest połączenie w rodzaju: Janek z bratem, ojciec z synami. Jego człon nadrzędnikowy bywa nazywany podmiotem towarzyszącym.

Drugorzędne części zdania

Dopełnienie - to część zdania składniowo (rząd) i znaczeniowo podporządkowana czasownikowi (rzadziej przymiotnikowi, przysłówkowi lub liczebnikowi przymiotnikowemu), o którą możemy zapytać formami przypadków zależnych zaimków kto? co?.

W najczęstszym przypadku gdy dopełnienie jest określeniem czasownika, wyróżniamy:

• rząd bezpośredni – Menedżer kieruje przedsiębiorstwem. Mama czyta książkę.
• rząd przyimkowy – Co myślisz o egzaminie? Nie uciekniesz przed własnymi myślami.
• rząd podwójny, kiedy czasownik wymaga dwóch dopełnień – Nauczyciel uczy Krzyśka fizyki. Zebranie obrało Kowalskiego prezesem.
• rząd dwojaki, kiedy czasownik rządzi różnymi formami dopełnienia (co niekiedy zmienia jego znaczenie) – Zebranie obrało Kowalskiego prezesem lub: na prezesa; Wielu z was wierzy w sny ale: Wszyscy powinniśmy wierzyć ludziom; Piotr uciekał od towarzystwa i: Piotr uciekał przed burzą.

...

Opracowanie: Robert Bednarz. Na podstawie: Nauka o języku dla polonistów, pod red. S. Dubisza, wyd. III, Warszawa 1999.