Czasownik – odmiana

Czasowniki polskie ze względu na sposób ich odmiany można podzielić na 11 grup (p. tabele we wstępie). W związku z poszczególnymi grupami należy zwrócić uwagę na następujące sprawy wiążące się z zagadnieniami poprawności:

1. W grupie I, obejmującej czasowniki typu: czytać, częste są w polszczyźnie niektórych regionów błędne formy wzorowane na grupie IX (czasowniki typu mazać), a więc np. trzymię, trzymie (zamiast: trzymam – trzyma). Tendencję odwrotną zauważamy w grupie IX (p.).

2. W grupie II (nieliczne czasowniki takie jak umieć) dopuszczalne są niekiedy oboczne formy 3. os. lm, np. śmieją obok: śmią (ale: umieją, nie: umią). Pierwsza osoba czasu teraźniejszego brzmi: śmiem (nie: śmię), umiem (nie: umię), rozumiem (nie: rozumię), a w czasie przeszłym występują formy: umieli, śmieli (nie: śmiali).

3. Grupa III (czasowniki typu osiwieć) ma w czasie przeszłym wymianę a // e, która nie występuje w imiesłowach na -ały utworzonych od czasowników tej grupy, np.: oszaleć – oszalał, oszaleli (ale: oszalali ludzie pędzili przed siebie); zsinieć – zsiniał, zsinieli (ale: zsiniali mężczyźni trzęśli się z zimna). Por. imiesłów.

4. Grupa IV obejmuje czasowniki typu kupować. Należy się wystrzegać mieszania ich z czasownikami na -ywać (grupa VIII), np.: obejmować (nie: obejmywać), dostępować (nie: dostępywać).

5. W grupie V (typ: szarpnąć) pewne osobliwości występują w odmianie czasowników na -nąć o rdzeniu zakończonym spółgłoską (np. zamknąć, kwitnąć itp.). Czasowniki te mają w czasie przeszłym formy z przyrostkiem -ną- lub bez niego (w formach żeńskich daje się zauważyć wyraźna tendencja do pomijania przyrostka), np.: chudł, rzad. chudnął, ale tylko: chudła (nie: chudnęła); znikł, rzad. zniknął, znikła, rzad. zniknęła; ale: ciągnął (nie: ciągł), ciągnęła (nie: ciągła), ciągnęli (nie: ciągli), kopnęła (nie: kopła), (p. poszczególne czasowniki na –nąć).

W związku z omawianą grupą czasowników trzeba zwrócić uwagę na błędne upodobnianie w 1. i 2. os. lp czasu przeszłego form męskich do form żeńskich i form lm. Stąd niepoprawne: pragnęłem, pragnęłeś (pod wpływem: pragnęła, pragnęliśmy, pragnęliście, pragnęli) zamiast: pragnąłem, pragnąłeś; zamknęłam, zamknęłeś (zamiast: zamknąłem, zamknąłeś).

6. W grupach VI (typ: robić) i VII (typ: widzieć) częstym jeszcze, choć stopniowo ustępującym błędem, jest używanie form typu: prosiemy (zamiast: prosimy), słyszemy, cierpiemy (zamiast: słyszymy, cierpimy) w 1. os. lm czasu teraźniejszego.

7. W grupie VIII w czasownikach zakończonych na -ywać w czasie teraźniejszym występują często poprawne oboczności typu: dokonuję obok: dokonywam, przekonuję obok: przekonywam.

Niepoprawne natomiast są formy typu: dokonywuję, przekonywuję, przechowywuję itp. oraz tworzone od nich imiesłowy typu: przekonywujący (zamiast: przekonujący lub: przekonywający).

8. Grupa IX obejmująca czasowniki na -ać (np. wiązać) charakteryzuje się regularną obocznością tematową: cz // c w czasie teraźniejszym czasowników o temacie zakończonym na -t, np.: deptać – depczę, depcze, obok: depcę, depce; szeptać – szepczę, szepcze obok: szepcę, szepce. Wszystkie te formy oboczne są poprawne, ale formy z -e- (depce, szepce) są już przestarzałe. Należy pamiętać, że w rozkaźniku występuje tu zawsze -cz, np. depcz, szepcz. Formy 1. os. lp czasu teraźniejszego czasowników o temacie zakończonym spółgłoską wargową mają miękką spółgłoskę w zakończeniu tematu, np.: kłamię (nie: kłamę), kąpię (nie: kąpę), łamię (nie: łamę), łapię (nie: łapę); ale wyjątkowo rwę (nie: rwie), rwą (nie: rwią), najmę (nie: najmię), zwę się (nie: zwię się), zwą się (nie: zwią się).

Błędem jest wprowadzanie do odmiany czasowników omawianej grupy form właściwych grupie I, np.: skakam, deptam, karam, płukam (zamiast: skaczę, depczę, karzę, płuczę). O tym, które czasowniki należą do każdej z tych grup pouczają szczegółowe hasła słownika.

9. W grupie X należy zwrócić uwagę na formy czasu przeszłego niektórych czasowników, w których częstym błędem jest wymiana w rodzaju męskim samogłoski -ą na -ę (na wzór form żeńskich i form lm), np.: wziął, wziąłem, wziąłeś (nie: wzięłem, wzięłeś); żąć, żąłem, żąłeś (nie: żęłem, żęłeś). W czasownikach omawianej grupy zakończonych na -ać występują regionalnie oboczności w czasie przeszłym, np.: śmiali się, reg. śmieli się; chwiali się, reg. chwieli się; grzali, reg. grzeli; podziali, reg. podzieli; lali, reg. leli; odziali, reg. odzieli.

10. W grupie XI spółgłoski k, g, r występujące na końcu tematu 1. os. lp i 3. os. lm czasu teraźniejszego wymieniają się na spółgłoski cz, ż, rz w pozostałych formach tego czasu, np.: tłukę, tłuczesz, duka (nie: tłucze, tłuczą); strzygę, strzyżesz, strzygą (nie: strzyże, strzyżą); rozpostrę, rozpostrzesz, rozpostrą (nie: rozpostrze, rozpostrzą).

11. Uwaga ogólna. Rażącym błędem jest pomijanie samogłoski y w końcówce 1. os. lm, np. kupujem (zamiast: kupujemy), zrobim (zamiast: zrobimy).

12. Wszelkie odchylenia i błędy dotyczące czasowników nieregularnych być, dać, jeść, wiedzieć, mieć, chcieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać się, bać się zostały omówione pod poszczególnymi hasłami czasownikowymi.

Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.