Rzeczownik

Jest to część mowy odmieniająca się przez przypadki i liczby, nie mająca odmiany przez rodzaje, występująca w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim. W postaci mianownika w funkcji podmiotu jest to część mowy określana; w innych wypadkach – pełni funkcje określające, jako przydawka, dopełnienie, okolicznik lub orzecznik. Rzeczowniki oznaczają istoty żywe, przedmioty i pojęcia (np. żołnierz, pies, dom, ból, czerwień, jedzenie). Odmienność przez przypadki odróżnia rzeczowniki od czasowników, brak odmiany przez rodzaje – od przymiotników.

Ze względu na budowę słowotwórczą rzeczowniki dzielą się na słowotwórczo niepodzielne, czyli podstawowe (np. oko, miód, dom) oraz na rzeczowniki pochodne, składające się z tematu i formantu, czyli elementu kształtującego wyraz. Formantami są zwykle przyrostki, np. -arz, –anin, –ca, –ciel, –ek (tworzące rzeczowniki rodzaju męskiego), -a, –ta, –i, –ość (tworzące rzeczowniki rodzaju żeńskiego), -anie, –enie, –sko, –stwo (tworzące rzeczowniki rodzaju nijakiego);

Zależnie od podstawy słowotwórczej dzielimy rzeczowniki na: odczasownikowe (np.: jadło, dawca, podpalacz), odprzymiotnikowe (np. śmiałek, mędrzec) i odrzeczownikowe (np.: drukarz, jaskiniowiec).

Wśród rzeczowników rozróżniamy: rzeczowniki żywotne, nazywające istoty żywe (np.: uczennica, wróbel) i nieżywotne, oznaczające przedmioty i pojęcia (np.: list, siano, ogrom, cywilizacja). Obok tego podziału wyodrębniamy rzeczowniki osobowe, oznaczające tylko ludzi (np.: matka, przyjaciel) i nieosobowe, oznaczające wszystkie inne istoty, przedmioty i pojęcia (np.: kot, stół, zapach, inteligencja).

Rzeczowniki oznaczające przedmioty pojedyncze noszą nazwę jednostkowych (np. pies, rzeka, myśl); te, które są nazwami przedmiotów będących zbiorami przedmiotów jednostkowych, to rzeczowniki zbiorowe (np.: tłum, armia, listowie).

Rzeczowniki będące nazwami własnymi jednostek (istot, miejsc, przedmiotów) – to rzeczowniki własne (np.: Warszawa, Bałtyk, Kościuszko); rzeczowniki, będące ogólnymi nazwami, nadawanymi całemu szeregowi danych istot lub przedmiotów – to rzeczowniki pospolite (np.: rzeka, jezioro, kolej, nauczyciel); każdy rzeczownik pospolity może w pewnych okolicznościach stać się rzeczownikiem własnym – i odwrotnie.

Zależnie od rodzaju przedmiotów, oznaczanych przez rzeczowniki, dzielimy rzeczowniki na konkretne, czyli nazywające przedmioty dostępne zmysłom (np.: człowiek, piec, słońce, papier), oraz abstrakcyjne albo oderwane (np.: radość, białość, rozum).

I. Rodzaj rzeczowników.

Rzeczowniki występują zwykle w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim. Zróżnicowanie rodzajowe rzeczowników (p. rodzaj gramatyczny) jest podstawą ich podziału na deklinacje. Wśród nazw osób istnieje pewna grupa rzeczowników, które mogą oznaczać istoty obu płci (np. nazwy niektórych zawodów, specjalności, wyrazy o zabarwieniu emocjonalnym, takie jak: profesor, doktor, sierota, beksa); są to tzw. rzeczowniki wspólnorodzajowe. W obrębie rzeczowników nieżywotnych występują też rzeczowniki dwurodzajowe, mające oboczne formy rodzajów; zdarzają się one zwłaszcza wśród rzeczowników używanych zwykle w lm, np.: klusek // kluska; skwarek // skwarka; zapisek // zapiska; cytat // cytata. Wybór określonego rodzaju rzeczownika obowiązuje konsekwentnie w jego odmianie, np. jeśli: ten klusek – to: tych klusków (nie: klusek); jeśli: ta kluska – to: tych klusek (nie: klusków).

Wyjątkiem jest wyraz nuda, który w D. lm ma końcówkę -ów (np. umierać z nudów).

Dwurodzajowość niektórych rzeczowników wiąże się czasami ze zróżnicowaniem semantycznym; np. ten smug "pas łąki, pola", ale: ta smuga "pasmo, wąski ślad"; ten zatrzask "rodzaj zamka", ale (reg.): ta zatrzaska "rodzaj zapięcia przy ubraniu". Wśród rzeczowników występujących tylko w lm (tzw. pluralia tantum) jedne mają w dopełniaczu końcówkę -ów (np. wczasów, obcęgów), inne – formę bezkońcówkową (np. sań, nożyc, skrzypiec, urodzin).

II. Odmiana i składnia rzeczowników.

Deklinację rzeczowników dzielimy na 4 grupy: męską, żeńską, nijaką i mieszaną.

Istnieją też rzeczowniki nieodmienne. Występują one tylko w jednej postaci, np.: dobre kakao, filiżanka dobrego kakao (nie: kakaa); wojskowi attaché (nie: attachés); dorzecze Missisipi; kręcić film w atelier.

Niektóre z rzeczowników, dawniej nieodmiennych, obecnie często przybierają formy odmiany, np. radio, molo – dawniej nieodmienne, dziś mają formy oboczne: w radiu, na molu.

Do rzeczowników nieodmiennych należą przeważnie wyrazy pochodzenia obcego, odbiegające od polskich wzorców deklinacyjnych (np.: alibi, boa, jury, kepi, menu, salami).

Odmiana i składnia rzeczowników nastręcza niekiedy pewne trudności:

  1. Rzeczowniki rodzaju męskiego, zwykle zdrobniałe, z końcówką -o, charakterystyczną dla rodzaju nijakiego (np. dziadzio, wujcio, Józio) odmieniają się według deklinacji męskiej i łączą się z wyrazami określającymi i orzeczeniem zgodnie z rodzajem męskim, a więc: ten dziadzio przyszedł; tego dziadzia; ci wujciowie (nie: wujcie) przyszli.

  2. Rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką -a, charakterystyczną dla rodzaju żeńskiego, odmieniają się w lp jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, w lm – jak rzeczowniki rodzaju męskiego. Formy określeń i orzeczenia związane z tymi rzeczownikami są zgodne z rodzajem męskim, np.: Ten sławny poeta deklamował. Ci wojewodowie wydali rozkaz. Jego ekscelencja wyszedł (nie: wyszła).

    Niektóre rzeczowniki zakończone na -a odmieniają się w lp jak przymiotniki, rzadziej (przestarz.) jak rzeczowniki, w lm – jak rzeczowniki rodzaju męskiego, np. ten sędzia, hrabia; D. tego sędziego, hrabiego (przestarz. sędzi, hrabi), C. hrabiemu, sędziemu (przestarz. hrabi, sędzi); B. hrabiego, sędziego (przestarz. hrabię, sędzię); ale Ms. hrabi, sędzi (przestarz. hrabim, sędzim), lm M. ci sędziowie, hrabiowie; D. tych sędziów, hrabiów (nie: sędzich, hrabich).

  3. Rzeczowniki zakończone na -isko, oznaczające istoty płci męskiej lub żeńskiej (np.: chłopisko, kocisko, matczysko, biedaczysko) odmieniają się w lp według deklinacji nijakiej.

    Rzeczowniki takie, oznaczające istoty płci męskiej przybierają w D. i B. lm końcówkę –ów, np.: chłopisków, kocisków (ale: matczysk). Mogą one być zarówno rodzaju męskiego, jak i nijakiego, np. ten ojczysko przyszedł // to ojczysko przyszło.

    Rzeczowniki takie, oznaczające istoty płci żeńskiej, są zawsze rodzaju nijakiego, np. ciotczysko bardzo nas kochało.

  4. Rzeczowniki mające postać przymiotników, oznaczające osoby płci męskiej (zwykle: wykonawców zawodów), odmieniają się tak jak przymiotniki; niektóre z nich jednak mają w mianowniku lm rzeczownikową końcówkę -owie, np.: leśniczy – leśniczowie; budowniczy – budowniczowie (ale: gajowy – gajowi; myśliwy – myśliwi).

  5. Rzeczowniki męskoosobowe używane z zabarwieniem ekspresywnym (często – ujemnym) mogą przybierać w M. lm również końcówki niemęskoosobowe, np.: Chuligani rozbili kiosk; bardziej ekspresywnie: Chuligany rozbiły kiosk. Chłopi zorali pole; te dzielne chłopy zorały w jeden dzień całe pole.

  6. Kłopoty w odmianie i składni występują również w zakresie rzeczowników wspólnorodzajowych, które odnoszą się do obu płci. Dotyczy to przede wszystkim rzeczowników oznaczających wykonawców zawodów, nosicieli tytułów naukowych, niektórych nazwisk i in.

    Należą tu też niektóre rzeczowniki zakończone na -a, np.: sługa, kaleka, sierota, gaduła, gapa, niedołęga. W lp odmieniają się one jak rzeczowniki żeńskie. W lm występuje zróżnicowanie form: obok (częstszych) form żeńsko-rzeczowych (te sieroty, gaduły, gapy, niedołęgi), używane są też formy męskoosobowe (np. ci słudzy, ci kalecy). Formy męskoosobowe mają tylko rzeczowniki nie nacechowane emocjonalnie; formy żeńsko-rzeczowe przybierają rzeczowniki nacechowane ujemnie, a także pewne neutralne (np. te beksy, ciamajdy, niezdary, sieroty). W dopełniaczu lm większość tych rzeczowników ma formę rodzaju żeńskiego, bezkońcówkową (np. tych sierot, sług, kalek, gap); niektóre rzeczowniki, odnoszące się do osób płci męskiej mają końcówki oboczne (męską i żeńską): tych gadułów a. gaduł, ciamajdów a. ciamajd, niedołęgów a. niedołęg.

Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.