Podstawy pisowni polskiej

Trudności ortograficzne powstają przede wszystkim z powodu różnic między wymową wyrazu a jego pisownią. Polski system ortograficzny opiera się na czterech podstawowych zasadach: zasadzie fonetycznej, morfologicznej, historycznej i konwencjonalnej.

Zasada fonetyczna uzasadnia pisownię wyrazu jego wymową; wyrazy i formy wyrazowe piszemy tak, jak je wymawiamy: dom, kot, matka, nosek, okno, pasmo, wąsy itp.

Zasada morfologiczna uzasadnia pisownię wyrazu jego budową i powiązaniami z innymi wyrazami (innymi formami w odmianie wyrazu lub wyrazami pokrewnymi). Zasada morfologiczna zapewnia poczucie tożsamości morfologiczno-znaczeniowej cząstek wyrazowych, czyli morfemów (rdzeni, przedrostków i przyrostków), umożliwiającej porozumienie, która w wypadku zastosowania pisowni fonetycznej by się rozpadła. Piszemy nóż (nie: nusz), bo: noża, nożem, nożyk, nożyce itd.; piszemy stóg (nie: stuk), bo: stogu, stogi, a także stożek uzasadnia swe pokrewieństwo ze stogiem dzięki zasadzie morfologicznej.

Zasada historyczna uwzględnia tradycję historyczno-językowo-kulturalną; zaświadcza nasze historyczno-językowe związki z innymi narodami należącymi do wspólnoty słowiańskiej. Zasada historyczna ma dość ograniczony zakres; rozróżnia tylko rz i ż, ó i u (oraz pewne przypadki niezgodnej z wymową pisowni ą i ę). A więc na przykład: rzeka, rzecz, rzadki, góra, żółty, król, krótko, późno; będzie, ręka, księgi, idąc, kąpiel, kądziel. W pewnym sensie historyczny charakter ma pisownia niektórych wyrazów z h. Zważywszy, że w języku ogólnopolskim wymawia się ją dziś bezdźwięcznie (jak ch), np.: poroh, druh, bezhołowie.

Zasada konwencjonalna nie wiąże się ani ze współczesnym, ani historycznym poczuciem językowym; opiera się na ustalonej zwyczajowo konwencji. Obejmuje dwie zasadnicze sprawy:

  1. pisownię wielkich liter na początku niektórych wyrazów: wielkimi literami piszemy wyrazy, które są nazwami własnymi (na zasadzie podobnej umowy w ortografii niemieckiej pisze się wielkimi literami wszystkie rzeczowniki);
  2. pisownię łączną i rozdzielną grup wyrazowych (np. nie z przymiotnikami piszemy łącznie, z czasownikami zaś rozdzielnie »»»).

Obecnie obowiązujące zasady pisowni polskiej rozumiane jako podręczny zbiór przepisów opierają się na uchwałach Polskiej Akademii Umiejętności z 1936 roku, z pewnymi uzupełnieniami, uściśleniami itp. wprowadzonymi w 1956 roku.

Słowniki ortograficzne języka polskiego uwzględniają również orzeczenia Komisji Kultury Języka zatwierdzone przez Komitet Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk oraz ustalenia i opinie Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk.

Źródło: Słownik ortograficzny języka polskiego, Warszawa 2001.