Pisownia przeczenia "nie"

Przeczenie nie piszemy oddzielnie:

1) przed czasownikami, np. nie chodził, nie pisali, nie znaleziono, nie wykryto, nie chcę, nie lubimy, matka nie ma czasu, dziś nie ma mrozu; do łącznej pisowni nie ma podstawy nawet wtedy, gdy dany wyraz użyty bez przeczenia ma inne znaczenie; a więc pisze się: nie dojadać, nie dosłyszeć, nie dosypiać, nie dopisywać, nie dostawać (brakować; nie otrzymywać); wyjątek stanowią czasowniki: niepokoić, niewolić, niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić, pisane łącznie (czasowniki niepokoić, niewolić nie są zaprzeczeniem wyrazów pokoić, wolić, bo takich w ogóle nie ma: zostały one utworzone od rzeczowników niepokój, niewola; trzy pozostałe czasowniki są scalone znaczeniowo w takim stopniu, że ich znaczenie nie jest już równe mechanicznemu zaprzeczeniu wyrazów: domagać, dowidzieć, nawidzieć); inaczej jest z wyrażeniem nie omieszkać, które mimo braku dziś czasownika omieszkać nie jest we wspomniany sposób scalone (znaczy mniej więcej tyle co "nie zaniedbać");

2) przed wyrazami o znaczeniu czasownikowym: 'brak', 'można', '(po)trzeba', 'wiadomo', 'warto', 'wolno', a więc np.: nie brak, nie można, nie (po)trzeba, nie wiadomo, nie warto, nie wolno, a także przed użytymi w roli orzeczenia wyrazami: wstyd, żal, strach, szkoda, sposób, a więc: nie wstyd ci, nie żal mi, nie strach o tym myśleć, nie szkoda ci czasu?, nie sposób go o tym przekonać; wyjątkowo łącznie pisze się zbliżony do tych wyrażeń wyraz niepodobna (jest trudno, nie można), np.: niepodobna tamtędy przejść, niepodobna tam wytrzymać;

3) przed imiesłowami przysłówkowymi, np. nie czekając odpowiedzi, nie zastawszy nikogo;

4) przed liczebnikami i zaimkami, np. nie dwa, nie trzy, nie ja, nie ty, nie mój, nie nasz, nie swój (cudzy), np. nie swoje sprawy; wyjątkowo łącznie niejeden (wielu), niewiele, niewielu, nieco, niecoś, niejaki, niektórzy, nieswój (niezdrów; zmieszany, np. czul się nieswój);

5) przed przysłówkami nie dającymi się wyprowadzić z przymiotników, np.: nie dosyć, nie bardzo, nie całkiem, nie tylko, nie dziś (wyjątki: niezbyt, nieraz);

6) przed partykułami, np. nie lada okazja, nie byle kto.

Przeczenie nie piszemy łącznie:

1) z rzeczownikami i przymiotnikami, np. nieprzyjaciel, nieszczęście, niewola, niepokój, niewykonanie, niespełnienie (np. obowiązku), niedotrzymanie (np. przyrzeczenia), nieprzestrzeganie (np. zakazów), nienaklejanie (np. ogłoszeń), niezapłacenie (np. rachunku); niewielki, niedobry, nietutejszy.

Uwaga. Łącznie piszemy przeczenie nie w tzw. "logicznych przeciwstawieniach", np. niechrześcijanin, niepolonista, niesportowiec, niekinoman, niewędkarz. Jeśli drugi człon takiego połączenia jest pisany wielką literą, oddziela się go łącznikiem, np. nie-Polak, nie-Amerykanin, wszyscy nie-Soplicowie.

2) z imiesłowami przymiotnikowymi, czynnymi i biernymi bez względu na ich znaczenie, przeczenie nie piszemy obecnie łącznie. Dotychczasowe przepisy nakazywały łączną pisownię imiesłowów przymiotnikowych wtedy, gdy nie są użyte w znaczeniu czasownikowym (na oznaczenie jakiejś aktualnej czynności), lecz występują w znaczeniu przymiotników, np.: nieodżałowany, niepojęty, niepohamowany, nieugięty, nieustraszony, nienasycony, nieoceniony, niepalący (nie mający zwyczaju palenia), niepijący (nie mający zwyczaju picia).

(Tego rodzaju imiesłowowe przymiotniki mają najczęściej znaczenie niemożliwości, np. nieoceniony – wyższy ponad wszelką ocenę, niezbadany – nie do zbadania itp.).

Uwaga. Rada Języka Polskiego, powołana przez Prezydium Polskiej Akademii Nauk uchwalą nr 17/96 z dnia 9 września 1996 (obok istniejącej od dawna Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk), podjęła w dniu 9 grudnia 1997 decyzję co do "łącznej pisowni partykuły nie z imiesłowami odmiennymi z dopuszczalnością wszakże świadomej pisowni rozdzielnej"; postanowiła więc, że: "partykułę nie z imiesłowami przymiotnikowymi – czynnymi i biernymi – piszemy zawsze łącznie, bez względu na znaczenie, tzn. z imiesłowem użytym tak w znaczeniu przymiotnikowym, jak i w znaczeniu czasownikowym, a więc zawsze: niepijący, niepalący, niewierzący, nienaruszony, nieoceniony, nieznany itp. Wyjątkowo rozłącznie, podobnie jak z przymiotnikami – należy pisać partykułę nie w wyraźnych przeciwstawieniach, jak np.: nie pijący, ale jedzący; nie naruszony, ale całkowicie zniszczony, oraz w strukturach przeczących, takich jak np. ani nie kochający, ani nie kochany". Ponieważ jednak w dyskusji podnoszono, że to ujednolicenie jest zubożeniem polskiej ortografii, pozbawia ją bowiem "dotychczasowej możliwości zaznaczenia różnicy między imiesłowami użytymi w funkcji przymiotników, jak np. nieprzebrane bogactwo, Rada Nieustająca, nieznany sprawca, a imiesłowami użytymi w znaczeniu czasownikowym, jak np. jeszcze nie przebrana fasola, nie ustający od rana deszcz, nie znany mi osobiście człowiek" – Rada orzekła: "Jeśli jednak autorowi szczególnie zależy na podkreśleniu czynnościowego ("czasownikowego") znaczenia zaprzeczanego imiesłowu, może partykułę nie napisać rozłącznie". Może więc – jak się okazuje – napisać: nie zbadani pacjenci, chcąc np. podkreślić, że owi pacjenci mają jednak szansę na badanie ("jeszcze nie zbadani") lub że nie są to jacyś szczególnie tajemniczy pacjenci, jak np. niezbadane wyroki losu – pisane łącznie. W razie wątpliwości Rada zaleca pisownię łączną.

3) z przysłówkami utworzonymi od przymiotników przeczenie nie piszemy łącznie, np. niedaleko (bo: niedaleki), niebezpiecznie (bo: niebezpieczny), niedobrze (bo: niedobry), niemiło (bo: niemiły), nietrudno (bo: nietrudny), niełatwo (bo: niełatwy) – bez względu na to, jaką funkcję pełnią w zdaniu, np.:

Niełatwo się domyślić.
Nietrudno się o tym przekonać.
Niemiło tu siedzieć.
Niedobrze o tym myśleć.

Nadto przeczenie nie piszemy łącznie z przysłówkami utworzonymi od imiesłowów, np. nieinteresująco, niespodzianie, nieskończenie.

Odchylenie od łącznej pisowni przeczenia nie przy rzeczownikach, przymiotnikach i przysłówkach stanowią jedynie:

  1. Wyraźne lub domyślne przeciwstawienia, np.:
    Nie szczęście, ale ciężka dola ich tam czeka.
    Nie dom go tak zepsuł.
    Nie dobre, ale wprost idealne stosunki.
    Nie mądrze, ale właśnie całkiem głupio postąpili.

  2. Zastosowanie orzecznikowe rzeczowników i przymiotników, np.:
    To nie przyjaciel (nie jest przyjacielem), kto tak postępuje.
    Na tym jeszcze nie koniec (nie jest koniec).
    Nie sztuka (nie jest sztuką) ze słabszym wygrać.
    Nie nowina (nie są nowiną) dla mnie takie drogi.
    To nie przedwojenne (nie są przedwojenne) czasy.
    Nogawka nogawce nie równa (nie jest równa).

  3. Przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym, np. nie lepszy, nie gorszy, nie większy, nie najtrudniejszy, nie wyżej, nie najgorzej.
  4. Również rozdzielnie piszemy nie przed wyrażeniami przyimkowymi, np. nie do przeliczenia, nie do rzeczy, nie na czasie, nie od razu, nie za długo (np. tam bądźcie), ale niezadługo (wkrótce).