Zasady poprawnej interpunkcji

W nawiasach kwadratowych [] umieszczono przykłady, kursywą wyróżniono części zdania, których dotyczy dana zasada.

Przecinek oddzielający części zdania

Nieoddzielanie wyrazów stanowiących związek składniowy

Zasada ogólna: nie powinno się oddzielać wyrazów stanowiących związek składniowy.

• nie powinno się oddzielać:
  - podmiotu (i grupy podmiotu) od orzeczenia (i grupy orzeczenia);
  - przydawki od określanego rzeczownika;
  - okolicznika i dopełnienia od określanych nimi wyrazów;
• nie stosuje się przecinka przed wyrazem to stanowiącym łącznik w orzeczeniu imiennym;
• pojedynczych okoliczników nie oddziela się od innych członów zdania [Jak okiem sięgnąć ciągnęły się faliste wzgórza. Przypominała sobie wszystko jak przez sen.];
• wyrażeń wprowadzanych wyrazem jako nie oddziela się przecinkami, gdy wyraz ten znaczy: "w charakterze", "w roli", "pod danym względem" [Pojechał do Krakowa jako poseł.];
• nie jest potrzebny przecinek przy zwrocie imiesłowowym, jeżeli imiesłów nie ma określeń [Jadąc czytałem książki. Powstawszy przemówił do zgromadzonych.];
• nie rozdziela się przecinkami okoliczników niejednorodnych (miejsca i celu, miejsca i czasu itp.) [Mieli się spotkać wieczorem w teatrze.];
• nie rozdziela się przecinkami okoliczników jednorodnych wyznaczających wspólnie to samo miejsce, tą samą porę itd. [Co roku o tej porze padają tam obfite deszcze.];
• nie oddziela się od wyrazu określanego przydawek integralnych (wyodrębniających), tzn. stanowiących z wyrazem określanym ścisły związek składniowy i wyznaczających zakres tego wyrazu [Niewolnicy obdarzeni wolnością stawali się wyzwoleńcami. Z roku na rok mamy coraz więcej ludzi cierpiących na alergię.];
• nie oddziela się przecinkiem przydawki stojącej przed wyrazem określanym [Przedstawiony przez dyrektora projekt przyjęto jednomyślnie.];

Niestosowanie przecinka w obrębie grup wyrazów przed niektórymi spójnikami

• w obrębie grup wyrazów nie umieszcza się przecinka przed spójnikami łącznymi, rozłącznymi i wyłączającymi: i, oraz, tudzież, lub, albo, czy, ani, ni;
• w obrębie grupy wyrazów nie umieszcza się przecinka przed a łącznym;
• nie stawia się przecinka w zwrotach typu: to a to, ten a ten, tyle a tyle, tam a tam itd.;

Rodzaje części zdania oddzielanych przecinkiem

• przecinkiem oddzielamy człony wyliczane bezspójnikowo; mogą to być grupy podmiotów, dopełnień, jednorodnych okoliczników, jednorodnych przydawek czy orzeczników [Z góry dochodziły odgłosy szmerów, pisków, trzasków.];
• rozdziela się przecinkiem przydawki równorzędne, tj. takie, które odnoszą się do wyrazu określanego niezależnie jedna od drugiej [Młody, wysoki, barczysty mężczyzna wszedł do pokoju. Była to stara rudera bez drzwi, bez okien, z dziurawym dachem.];
• nie rozdziela się przydawek nierównorzędnych, tzn. takich, z których jedna określa grupę złożoną z wyrazu określanego i drugiej przydawki [Pierwszy powojenny spis ludności przeprowadzono w lutym 1946 r.];
• przecinek występuje w takich połączeniach jak: tuż, tuż; ani mru, mru (ale bywa często zastępowany przez łącznik);
• przed powtórzonymi spójnikami: i, albo, bądź, czy, to, ani, ni kładzie się przecinek [Nie pomogły ani autorytet, ani siła.];
• podobnie w wyrażeniach: ni stąd, ni zowąd; ni widu, ni słychu; ni to, ni owo; ni z tego, ni z owego występuje przecinek;
• zwykle umieszcza się przecinek w porównaniach paralelnych: zarówno..., jak...; równie..., jak...; tak..., jak...;
• przecinkiem oddziela się wszelkie wyrażenia mające charakter dopowiedzeń, tzn. wprowadzone dodatkowo, już po zamknięciu poprzedniej myśli;
• oddziela się od wyrazu określanego przydawkę dopowiadającą, tzn. przydawkę, która następuje po wyrazie określanym i stanowi jego dodatkowe objaśnienie, przy czym przydawka ta nie wyznacza zakresu, lecz rozwija treść wyrazu, którego zakres jest już wyznaczony lub wiadomy [Weszła nowa osoba, przystojna i młoda.];
• umieszcza się przecinek przed wyrazem jak wprowadzającym wyliczenie lub wyszczególnienie przykładowe, dopowiadane po zapowiedzi ogólnej [Z masy drzewnej uzyskuje się różne artykuły przemysłowe, jak papier, celulozę, farby, olejki, garbniki, esencję octową, wyroby żywiczne i wiele innych.];
• ponieważ wyrażenia typu: i to, a nawet, ani też, lub raczej mają charakter dopowiedzeń, oddziela się je przecinkami [Nieco dalej znajduje się wielki ogród, czy raczej park.];
• przed wyrazami i wyrażeniami typu: na przykład, mianowicie, zwłaszcza, przede wszystkim itp. umieszcza się przecinek, jeśli uwydatniają jakiś szczegół w poprzednim członie zdania ogólniej zapowiedziany [Przyjedź za 10 dni, mianowicie siedemnastego.];
• wyrażenia wprowadzane przez: czyli, to jest, to znaczy itp. mają charakter dopowiedzeń, dlatego oddziela się je przecinkami [Prezydentowi przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej, tzn. prawo zgłaszania projektów ustaw.];

Przecinek oddzielający zdania

Zdania współrzędne są albo zestawione bezspójnikowo, albo połączone spójnikami:

• łącznymi: i, oraz, tudzież;
• rozłącznymi: lub, albo, bądź, czy;
• wyłączającymi: ani, ni;
• przeciwstawnymi: a, ale, lecz , tylko (w znaczeniu lecz), jednak, zaś, natomiast, atoli, wszelako, wszakże;
• wynikowymi: więc, zatem, tedy, toteż, to;
• synonimicznymi: czyli (oraz wyrażeniami: to jest, to znaczy);

Zdania współrzędne nie wymagające oddzielenia

• zdań współrzędnych spójnikowych nie rozdziela się przecinkiem, gdy są połączone spójnikami łącznymi (i, oraz, tudzież), rozłącznymi (lub, albo, bądź, czy) lub wyłączającymi (ani, ni);
• dotyczy to też partykuły pytanej czy zastosowanej w pytaniu rozłącznym [Idziesz do kina czy zostajesz w domu?];
• nie stosuje się przecinka przed i, lub, albo, ani łączącym współrzędne w stosunku do siebie zdania poboczne (że... i że..., gdy... albo gdy... itp.) [Pisał, że zostaje na Śląsku i że obejmuje pracę w kopalni.];

Zdania (i równoważniki zdań) współrzędne mające charakter dopowiedzeń

• umieszcza się przecinek przed zdaniami (i równoważnikami zdań) mającymi charakter dopowiedzeniowych uzupełnień, które zaczynają się często od połączeń: lub lepiej, lub nawet, albo raczej, ani też, ani nawet, czy może itp. [Małgorzata jest osobą zdolną, czy też po prostu ma szczęście.];

Powtarzanie spójników równorzędności między zdaniami i równoważnikami zdań

• gdy spójniki: i, albo, ani, bądź, czy, to powtarzają się na czele zdań współrzędnych (bądź same, bądź w połączeniach: bądź to..., czy to..., czy też..., już to...), przed powtórzonym spójnikiem umieszcza się przecinek [Wieczorny powiew to zwijał, to rozwijał barwne płótna. Nikt nie wie, czy to była pomyłka, czy też przemyślane działanie.];
• zasada stosowania przecinka przed powtarzanymi spójnikami równorzędności nie dotyczy konstrukcji, w których spójniki: i, albo itp. powtarzają się przed członami niewspółmiernymi;

Spójniki przeciwstawne, wynikowe i synonimiczne między zdaniami i równoważnikami zdań

• przed spójnikami przeciwstawnymi (a, ale, lecz , tylko (w znaczeniu lecz), jednak, zaś, natomiast, atoli, wszelako, wszakże), wynikowymi (więc, zatem, tedy, toteż, to) i synonimicznymi (czyli (oraz wyrażeniami: to jest, to znaczy)) zasadę stanowi umieszczanie przecinka [Dążyłem w tę samą stronę, więc nie traciłem ich z oczu.];
• przed zdaniami i równoważnikami zdań zaczynającymi się spójnikiem a stosuje się przecinek bez względu na to, czy spójnik ten ma charakter przeciwstawny, czy łączny [Ona poszła w jedną, a on w drugą stronę.];

Spójnik "i" w zastosowaniu wynikowym

• dopuszczalne jest użycie przecinka przed spójnikiem i wtedy, gdy nie ma on charakteru czysto łącznego, lecz raczej wynikowy (w takich wypadkach zwykle podmioty zdań łączonych spójnikiem i są różne) [Sieć nylonowa jest zupełnie niewidoczna, i ryby łatwo w nią wpadają.];

Zdania (i równoważniki zdań) współrzędne bezspójnikowe

• zdania (i równoważniki zdań) współrzędne zestawione bezspójnikowo rozdziela się przecinkiem [Ludziska wychodzą z biur i sklepów, wracają do domów, spacerują po ulicy, zajmują wszystkie kawiarnie.];
• utarł się zwyczaj pomijania przecinka w następujących wyrażeniach zawierających bezspójnikowe połączenie członów równorzędnych: chcąc nie chcąc, rad nierad, na chybił trafił, bij zabij;

Zdania podrzędne zaczynają się od następujących wyrazów (spójników i zaimków):

• by, aby, ażeby, iżby;
• bowiem, albowiem, bo, gdyż, ponieważ, niech;
• jeśli, byle, choć, chociaż;
• że, iż, aż;
• dlaczego, po co, na co, za co;
• nim, zanim, ledwie, zaledwie, odkąd, dopóki, ilekroć, skoro, po czym, przy czym, gdy, kiedy;
• gdzie, którędy, skąd, dokąd;
• jak, niż, niźli, aniżeli;
• który, jaki, czyj, kto, co, ile (także w połączeniach z -by, –kolwiek, np.: gdyby, jak gdyby, jeśliby, jakkolwiek, aczkolwiek, gdziekolwiek, skądkolwiek);

• zdanie podrzędne może stać przed zdaniem nadrzędnym lub po nim; przecinek umieszczamy między zdaniem nadrzędnym a podrzędnym bez względu na kolejność tych zdań [Jeśli dorośli chcą się kształcić, mają do dyspozycji studia dla pracujących. Szkoła odgrywa ważną rolę w wychowywaniu dziecka, kształtuje bowiem podstawowe postawy społeczne.];
• jeżeli następujące sploty zaimkowe zwane względnymi, jak: ten, który; taki, jak; tam, gdzie; wtedy, gdy; dopóty, dopóki; im, tym wiążą dwa zdania, w splocie umieszczamy przecinek [Połóż to tak, jak leżało wcześniej.];
• jeżeli przytoczone powyżej sploty nie wiążą dwu zdań, lecz występują w obrębie jednego zdania, przecinek jest niepotrzebny (podobną interpunkcję, tzn. brak przecinka, mają konstrukcje porównawcze z wyrazem co (ta sama...co..., tyle...co... itp.) [Był jakby inny, obcy, nie tak jak wszyscy, odrębny, odosobniony.];

Cofanie przecinka

• jeżeli pewien przysłówek, wyrażenie przyimkowe lub zaimek nie stanowi części zdania nadrzędnego, tzn. nie jest tam okolicznikiem, przydawką, dopełnieniem, lecz wraz z następującym po nim spójnikiem czy zaimkiem rozpoczyna zdanie podrzędne (lub jego równoważnik), przecinek rozgraniczający zdania ulega cofnięciu, tzn. zostaje umieszczony przed wytworzonym w tej sytuacji złożonym wskaźnikiem zespolenia; zachodzi to w takich połączeniach, jak: tak aby (żeby, by); tak że (iż); dlatego (za to) że; tym bardziej że; dopiero gdy; w chwili (z chwilą) gdy; teraz gdy; wtedy gdy; potem gdy; tam gdzie (skąd, dokąd); tak jak; taki jaki; taki jak; taki sam jak; ten sam co; to co itp. [Roślina, tak samo jak człowiek i zwierzę, podlega różnym chorobom. Stał się coś strasznego, to czego najbardziej się obawiałem.];
• jeżeli zdanie podrzędne spajają z nadrzędnym wyrażenia typu: mimo że, zwłaszcza że, chyba że, tylko że, właśnie gdy itp., przecinek umieszcza się przed nimi [Był bardzo zmęczony, mimo że poprzedniego dnia przecież odpoczywał.];
• w wyrażeniach typu: w chwili gdy, w czasie gdy, dopiero gdy, w miarę jak, na wypadek gdyby itp. – bądź zachodzi cofnięcie przecinka, bądź też cofnięcia brak; jeżeli jednak tego rodzaju wyrażenia nie stoją na pograniczu zdań, lecz na początku wypowiedzenia złożonego, przecinka nigdy się nie umieszcza [Zrobimy to w ostateczności, dopiero gdy się żaden inny sposób nie znajdzie. Wszystko odbyło się w czasie, gdy ojciec był w szpitalu.];
• podobnie stojących na początku zdania połączeń: Tak jak..., Tam gdzie... itp. – przecinkiem się nie rozdziela;

Równoważniki zdań składowych:

• równoważnik zdania podrzędnego stojący przed zdaniem nadrzędnym oddziela się przecinkiem [Wychowany w księgarni, nie oddzielał swego losu od książek. Wolny od próżności, zabiegał o zaszczyty dla swoich.];
• oddziela się przecinkiem wyrażenia z jako, które mają charakter uzasadniający, są więc równoznaczne ze zdaniami rozpoczynającymi się od ponieważ [Jako poseł, został przyjęty z honorami.];
• równoważnik zdania podrzędnego występujący po zdaniu nadrzędnym oddziela się przecinkiem [Kochał wszystko, co piękne. Patrzyłem na to wszystko, uczepiony rękami okiennic.];

Człony modalne

• wyrazy i wyrażenia o charakterze modalnym (istotnie, doprawdy, co prawda, zresztą itp.) stojące przed wypowiedzeniem w zasadzie oddziela się przecinkiem, zwłaszcza jeśli są traktowane jako równoważniki zdań [Co prawda, wspomniane baraki przestały nagle służyć bezdomnym.];
• w języku polskim, zwłaszcza jeśli idzie o wyrazy: widocznie, oczywiście, rzeczywiście, zresztą nie traktowane jako równoważniki zdań, lecz jako elementy zdania stanowiące obudowę składników jego struktury, istnieje wyraźna tendencja do nieoddzielania tych wyrazów od reszty zdania [Po chwili siedzieliśmy w knajpie, rzeczywiście była to obskurna dziura.];
• wyrazy i wyrażenia typu: krótko, ściśle, słowem, innymi słowy, nawiasem mówiąc stojące przed wypowiedzeniem bądź oddziela się przecinkiem, bądź opatruje się stawianym po nim dwukropkiem;
• jeśli człony modalne mają charakter pełnych zdań, zawsze oddziela się je przecinkiem [Jak powszechnie wiadomo, Internet służy globalnej wymianie informacji. O ile mi wiadomo, amerykański różni się od angielskiego.];

Średnik

Zasady stosowania średnika

• średnika można używać jedynie między konstrukcjami równorzędnymi, natomiast nie może on oddzielać członów, które w stosunku do siebie są nierównorzędne;
• średnik stosuje się nie tylko między zdaniami pojedynczymi lub złożonymi, lecz także między dłuższymi grupami wyrazowymi (zwłaszcza w wyliczeniach);

Znaki wydzielające

Dwa przecinki wydzielające wstawkę

• jako wstawki ujmowane obustronnie w przecinki występują najrozmaitsze typy zdań i wyrażeń;
• za wtrącone uważa się człony wypowiedzeń, które nie podają elementów opisywanej obiektywnej rzeczywistości, lecz w sposób uboczny, drugoplanowy, zaznaczają czyjąś ocenę czy osobistą postawę mówiącego wobec treści wypowiedzenia [Zagospodarzyli się tu, jak widać, na dobre. Podatki były jeszcze wtedy, można powiedzieć, względne.];
• wyrazy modalne typu: owszem, bynajmniej, przeciwnie, odwrotnie, na odwrót, istotnie, rzeczywiście, zaiste, zapewne, doprawdy, oczywiście, naturalnie, niezawodnie, niewątpliwie, bez wątpienia – jeśli mają charakter członów wtrąconych, ujmuje się w przecinki [Ładna, owszem, dziewczyna.];
• podobną funkcję modalnego wtrącenia może niekiedy pełnić wyraz mający charakter wykrzyknika niestety [W finale, niestety, Małysz przegrał.];
• poza tym omówionych powyżej wyrazów i wyrażeń nie ujmuje się w przecinki;
• w przecinki ujmuje się człony wtrącone najczęściej wtedy, gdy są krótkie i mają formę zdań oznajmujących w rodzaju: sądzę, rzekłbyś, zdaje się, być może itp.; w stosunku do krótkości tych wyrazów czy wyrażeń pauzy byłyby nieproporcjonalne; w pauzy ujmuje się raczej wyrażenia dłuższe; jest to wskazane szczególnie wtedy, gdy w sąsiedztwie jest wiele innych przecinków; przez użycie pauz wtrącenie bardziej się uwydatnia;
• zdania podrzędne wplecione w środek zdań nadrzędnych ujmuje się dwustronnie(!) w przecinki [O tym, co dzieje się na Olimpie, wiedzą tylko bogowie.];
• o konieczności postawienia przecinka zamykającego wstawkę należy pamiętać szczególnie wtedy, gdy wypada on przed spójnikiem i [Podszedł do stołu, gdzie leżały mapy, i dwiema rękami rozprostował rulon.];
• imiesłowowy równoważnik zdania wpleciony w zdanie nadrzędne ujmuje się dwustronnie w przecinki [Robotnicy, rozpoczynając strajk, liczyli na sukces.];
• jeżeli inne równoważniki zdań wplecione są w środek zdania nadrzędnego, ujmuje się je dwustronnie w przecinki [Późno, bo dopiero po trzech miesiącach, przyszedł pierwszy list.];
• okoliczniki mające charakter ubocznych wtrętów, wyraźnie wplecionych między inne człony zdania, ujmuje się dwustronnie w przecinki [Wszyscy pracownicy, niezależnie od zawodu, powinni być traktowani tak samo.];
• przydawki wplecione między inne człony zdania ujmuje się dwustronnie w przecinki [Podłoga, wypaczona i krzywa, skrzypiała za każdym razem.];
• synonimiczne objaśnienia pewnych wyrażeń i sytuacji, rozpoczynające się wyrazami i wyrażeniami: czyli, to jest, to znaczy, jeśli są wplecione w wypowiedzenie, ujmuje się dwustronnie w przecinki [Prowitaminę A, czyli karoten, otrzymuje się przede wszystkim z marchwii.];
• drugoplanowo wplatane objaśnienia różnych szczegółów ujmuje się dwustronnie w przecinki [Zbliżał się powoli, lecz stale i systematycznie, do wytkniętego celu.];

Dwie pauzy jako znak wydzielenia członu

• stosuje się je bądź dla wydzielenia wyrażeń i zdań wtrąconych, bądź dla ujęcia wstawek redakcyjnych;
• dwu pauz używa się najczęściej do wydzielenia wyrażeń lub zdań dłuższych albo wtedy, gdy jest w sąsiedztwie dużo przecinków i wskutek tego przecinki nie uwydatniłyby należycie wtrącenia;
• należy pamiętać o potrzebie wydzielenia wstawki wtrąconej po spójniku i, albo itp.;
• w pauzy ujmuje się też wyrazy należące do opowiadania autora (np.: rzekł, zapytał, odpowiedział), wplecione w mowę przytoczoną;

Zdania i wyrażenia nawiasowe

• różnica pomiędzy członami nawiasowymi a wtrąconymi polega na tym, że wstawki wtrącone zaznaczają czyjś sąd czy osobistą postawę wobec treści wypowiedzi, wstawki zaś nawiasowe wyznaczają ubocznie, drugoplanowo, jakiś szczegół należący do omawianej treści;
• w razie spotkania się wstawki nawiasowej z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub wielokropkiem (czyli ze znakami emocjonalno-znaczeniowymi) znaki te umieszcza się przed nawiasem otwierającym wstawkę;
• natomiast gdy wstawka nawiasowa spotyka się z przecinkiem, średnikiem, pauzą lub kropką (czyli ze znakami w najogólniejszym znaczeniu dzielącymi), znaki te umieszcza się po nawiasie zamykającym wstawkę;
• gdy koniec wstawki nawiasowej zbiega się z końcem wypowiedzi zamykanym kropką, kropkę umieszcza się po nawiasie;
• jeśli wstawka nawiasowa jest w tym stopniu odrębna i samodzielna, że rozpoczyna się ją wielką literą, to poprzednie zdanie zamyka się normalnie, umieszczając zamykający je znak przed pierwszym nawiasem;

Znaki logiczno-emocjonalne

Dwukropek

Dwukropek wprowadza zapowiedziany lub oczekiwany zespół wyrazowy; najważniejsze wypadki jego użycia:

• przytoczenie mowy;
• wymienianie tytułów, terminów, wyrazów, zwrotów itp. (o ile nie są w inny sposób zaznaczone);
• wyliczanie szczegółów (zwłaszcza wtedy, gdy wylicza się szczegóły zaznaczone uprzednio w formie ogólnej; jeśli wyliczenie następuje bez uprzedniego zaznaczenia ogólnego, dwukropek nie jest potrzebny);
• zwykle nie stosuje się dwukropka przy wymienianiu dwu szczegółów za pomocą dwu wyrazów lub wyrażeń połączonych spójnikiem i;
• zapowiedź w postaci wyrażeń: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej, odwrotnie itp. opatruje się bądź przecinkiem, bądź dwukropkiem;
• dwukropek może wprowadzać zdania współrzędne zawierające uzasadnienie lub wyjaśnienie treści zdania poprzedniego;

Pauza (inaczej: myślnik)

• pauzy można użyć w miejsce domyślnego członu zdania. (Jeżeli w tym wypadku był potrzebny z innych względów przecinek opuszcza się go);
• pauzy można też użyć przed to wprowadzającym orzecznik (w miejscu domyślnego jest, są);
• pauzę umieszcza się przed wyrażeniem, które ujmuje ogólnie to, co zostało poprzednio wyszczególnione;
• pauzy można używać po rozwiniętych silniej członach w celu nawiązania do pierwotnego toku zdania;
• pauzy można też używać przed wyrazami niespodziewanymi dla czytelnika w celu zaznaczenia niezwykłości, spotęgowania nastroju;
• pauzę można też umieścić między dwoma wyrazami celem odgraniczenia ich dla uniknięcia fałszywych połączeń składniowych;
• pauza potrzebna jest też w wyrażeniach typu: po 2-3 stopnie, trzy-cztery razy w roku;

Odstępstwa od zasad składniowych

Skostniałe zwroty

• jeśli spójniki podrzędności lub zaimki występują w pewnych skostniałych typu: nie wiadomo kto, nie wiadomo co, nie wiadomo skąd, kto wie jak, kto wie gdzie itp., co się zowie, jak ulał, jak się patrzy itp. – nie umieszcza się przed spójnikiem lub zaimkiem przecinka;

Zbieg dwu wskaźników zespolenia typu: bo jeśli, że kiedy, lecz gdy, ale aby, albowiem który itp.

• utarł się zwyczaj, że w razie zbiegu dwu wskaźników zespolenia (dwu spójników lub spójnika i zaimka), powstałego wskutek wplecenia jednego zdania w drugie, nie rozdziela się tych wskaźników przecinkiem;

Wskaźnik zespolenia + imiesłów przysłówkowy

• w związku z tendencją do unikania nadmiaru przecinków wytworzył się zwyczaj niestosowania przecinka przed imiesłowem następującym po spójniku lub po zaimku względnym (np.: gdyż znając, że lecąc, który dopadłszy itp.);
• potrzeba przecinka pomiędzy spójnikiem czy zaimkiem a następującym po nich imiesłowem może być odczuwalna, gdy wstawka imiesłowowa jest dłuższa, przez co zrywa się więź rytmiczną, zwłaszcza między zaimkiem a imiesłowem;