Pisownia rz – ż

We współczesnym języku ogólnopolskim literom tych odpowiada w wymowie ta sama głoska ż (spółgłoska przedniojęzykowa szczelinowa twarda). Identycznie więc wymawia się np. wyrazy: morze i może (forma czasownika: móc).

Uwaga: nie dotyczy to jednak takich wyrazów, jak: marznąć, obmierzły itp., w których grupa literowa rz nie oznacza jednej spółgłoski ż, lecz dwie oddzielne spółgłoski: r i z (mar-znąć, obmier-zły).

Głoska, oznaczana dziś przez rz, powstała z dawnego r' i występuje przede wszystkim w tych wyrazach, które w innych formach lub w wyrazach pokrewnych mają odpowiadającą temu rz – głoskę r, np.: marzec – marca; orzeł – orła; starzec – stary; karzę – karać; bierze – brać; wzgórze – góra; pasterz – pasterski.

Poza tym, mimo braku takiej wymiany, pisownia rz ustalona jest w wielu wyrazach tradycyjnie, np. rzeka, rzadki, orzech, rząd (por. rosyjskie: rieka, riedkij, oriech, riad).

Po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, w pisze się zawsze rz (a nie ż, sz), np. przyroda, brzeg, mistrz, trzymać, drzewo, skrzydło, grzech, chrzan, ujrzeć, wrzesień.

Wyjątki: pszenica, pszonak (nazwa rośliny), Pszona, pszczoła, Pszczyna, kształt, kszyk (ptak), bukszpan, gżenie się, piegża, gżegżółka; także stopień wyższy przymiotników, np.: lepszy, krótszy, większy.

Uwaga. Litera ż po d w takich wyrazach jak: dżuma, dżem, dżokej, dżdżysty i in. – nie oznacza osobnej głoski, ale należy do grupy literowej, którą się oznacza jedną głoską dż.

Litera ż występuje przede wszystkim w tych wyrazach, które w innych formach lub w wyrazach pokrewnych mają odpowiadające temu ż – głoski: g, dz, h, z, ź, s, np. ważyć – waga; mosiężny – mosiądz; Sapieżyna – Sapieha; grożę – groza; obrażać – obraźliwy; bliżej – blisko.

Poza tym, mimo braku takich wymian, pisownia ż ustalona jest w wielu wyrazach tradycyjnie, np.: młodzież, żagiel, jeżyny, że.

Wyłącznie ż (a nie rz) pisze się po spółgłoskach: l, ł, r (np.: lżyć, łżę, rżysko) oraz, w wyrazach zapożyczonych, po n, np.: rewanż, oranżada, branża.

W wątpliwych wypadkach o pisowni wyrazów z rz lub ż rozstrzyga słownik ortograficzny.

Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.