Litery duże (wielkie) i małe

Pisownia wyrazów dużą literą uwarunkowana jest czterema względami: składniowym, znaczeniowym, uczuciowo-grzecznościowym i graficznym.

I. Duża litera uwydatnia składniową rolę grupy wyrazów, kiedy zaczynamy zdanie po kropce, pytajniku i wykrzykniku, np.: Pojechaliśmy do stryja. Nie byłem u niego od dawna. @ Co masz w tej torbie? – Prowiant na drogę. @ To ja! Otwórz wreszcie.

Dużą literą zaczynamy także pierwszy wyraz po dwukropku, ale tylko w wypadkach:

  1. Kiedy przytaczamy cudze zdanie lub cytat, np.: Powiedział mi: Nigdy ci tego nie zapomnę. @ Znacie to zdanie: "Być albo nie być..."
  2. Kiedy podajemy jakiś opis lub wyliczenie ujęte w dłuższym wypowiedzeniu, np.: Sprawa przedstawia się następująco: Obaj oskarżeni tego pamiętnego dnia znajdowali się... @ Mamy tu do czynienia z kilkoma wariantami ubezpieczenia: a) Ubezpieczenie od nieszczęśliwych wypadków; b) Ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej.

II. Duża litera związana ze znaczeniem wyrazu. Dużą literą piszemy:

  1. Wszystkie nazwy własne, a więc przede wszystkim imiona, nazwiska, przydomki, przezwiska, herby, pseudonimy ludzi oraz nazwy jednostkowych istot będących przedmiotem wierzeń religijnych, nazwy postaci, zwierząt, drzew mitologicznych, fantastycznych itp., np.: Adam, Krasiński, Łokietek, Warneńczyk, Poraj, Prus, Bóg, Jowisz, Charon, Pegaz, Ondyna, Dewajtis, Azor, Mruczek. @ Dużymi literami pisze się również takie nazwy dwuwyrazowe lub wielowyrazowe, jak np.: Aleksander Macedoński, Dziewica Orleańska, Panie Kochanku, Lwie Serce, Rączy Jeleń. @ W przydomkach lub przezwiskach, w których skład wchodzi przyimek, tylko ten przyimek pisze się małą literą, np.: Jan bez Ziemi, Jędrzej znad Rzeki, Jan z Dukli. @ Również dużą literą pisze się nazwiska twórców, użyte w znaczeniu przenośnym (w zn. "dzieło, utwór tego autora"), np.: Rozczytywać się w Prusie. Muzeum zakupiło kilka Rubensów. Poszukaj tego wyrazu w Lindem (tj. w słowniku Lindego).
  2. Nazwy dynastyczne, np.: Jagiellonowie, Piastowie, Habsburgowie.
  3. Przymiotniki dzierżawcze utworzone od imion własnych (odpowiadające na pytanie: czyj?), np.: dramat Szekspirowski, talent Mickiewiczowski, pałac Radziwiłłowski, Zosina siostra, Sabałowa gawęda, Psałterz Dawidów (p. też cz. III, pkt 5).
  4. Nazwy świąt, okresów i dni świątecznych, zarówno jednowyrazowe, jak i wielowyrazowe, np.: Zaduszki, Wielkanoc, Boże Narodzenie, Wielki Piątek, Wielki Tydzień, Dzień Kobiet, l Maja, Święto Odrodzenia Polski.
  5. Nazwy planet, gwiazd, konstelacji (jednowyrazowe i wielowyrazowe), np.: Wenus, Saturn, Wielka Niedźwiedzica, Gwiazda Polarna, Droga Mleczna, Krzyż Południa. @ Także: Słońce, Księżyc i Ziemia – ale tylko jako terminy astronomiczne.
  6. Nazwy orderów i odznaczeń, np.: Krzyż Walecznych, Order Sztandaru Pracy, Virtuti Militari, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Legia Honorowa, Order Podwiązki.
  7. Nazwy części świata, państw, dzielnic, miast, gór, jezior, mórz, rzek, oceanów, większych terytoriów itp., np.: Azja, Polska, Paryż, Wielkopolska, Naddnieprze, Powiśle, Mokotów, Śniardwy, Bałtyk, Dunaj, Pacyfik. @ Również dużą literą pisze się takie nazwy więcej niż jednowyrazowe, np.: Azja Mniejsza, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Jelenia Góra, Ziemia Lubuska, Kasprowy Wierch, Morskie Oko, Bory Tucholskie, Zagłębie Śląsko-Dąbrowskie, Wyżyna Małopolska, Pojezierze Mazurskie, Morze Bałtyckie, Półwysep Bałkański, Kanał Elbląsko-Ostródzki, Ocean Atlantycki. @ Piszemy tu dużą literą wszystkie wyrazy, jeśli wchodzą one ściśle w skład nazwy własnej, jeśli po opuszczeniu wyrazu określanego (np. góra, jezioro) wyraz określający straciłby znaczenie zrozumiałej nazwy własnej. W przeciwnym wypadku – wyrazy określane piszemy małą literą. A więc: Morze Bałtyckie – ale: morze Marmara; Jezioro Otmuchowskie – ale: jezioro Wigry; Kanał Sueski – ale: kanał La Manche, Wyspy Wielkanocne – ale: wyspa Rodos; Góra Kościuszki – ale: góra Trzy Korony.
    @ Dużą literą pisze się również przymiotniki związane z położeniem geograficznym: wschodni, zachodni, północny, południowy, domy, górny itp. – jeśli wchodzą one w skład nazwy własnej obszarów geograficznych, państw i innych jednostek terytorialno-administracyjnych, np.: Ameryka Południowa, Morze Północne, Ziemia Północna, Prusy Wschodnie, Górny Śląsk, Mszana Dolna, Raba Wyżna, Raba Niżna. @ Jeśli natomiast taki przymiotnik jest tylko określeniem części danego terenu (terytorium) – pisze się go małą literą, np.: Lasy północnej Polski; w zachodniej Małopolsce.
  8. Nazwy mieszkańców części świata, krajów, krain historycznych, prowincji, dzielnic kraju oraz nazwy ludzi należących do rasy, narodu, szczepu lub innej większej społeczności, np.: Europejczyk, Francuz, Egipcjanka, Sas, Mazur, Kaszub, Ślązaczka, Murzyn, Kreol, Semita, Kreteńczyk, Słowianin, Kozak "członek dawnej społeczności na Ukrainie", Żyd "członek narodu żydowskiego", Ateńczyk, Rzymianin "obywatele starożytnych państw: Aten i Rzymu", Krakowiak, Poznaniak "mieszkańcy Krakowskiego, Poznańskiego" (p. też cz. III, pkt 9).
  9. Nazwy ulic, placów, ogrodów, budowli itp., np.: Podwale, Planty, Sukiennice, Łazienki, Wawel, Barbakan, Wersal. @ Podobnie nazwy kilkuwyrazowe: Stare Miasto, Ostra Brama, Wały Hetmańskie, Pałac Namiestnikowski, Ogród Saski, Pałac Kultury i Nauki, Dom Słowa Polskiego, Krakowskie Przedmieście. @ Jeśli jednak w takiej nazwie wyraz określany (np. ulica, aleja, pałac, park, dom) stoi na pierwszym miejscu i uważa się go za rzeczownik pospolity, natomiast właściwa nazwa zawiera się w drugim członie (lub w dalszych członach) – to ten wyraz pospolity pisze się małą literą, np.: ulica l Maja, plac Unii Lubelskiej, aleja Róż, kopiec Kościuszki, kościół św. Krzyża, most Grunwaldzki, dom Związku Nauczycielstwa Polskiego. @ Uwaga. Wyjątkowo wyraz aleja, kiedy użyty jest w lm, pisze się dużą literą, np.: aleja Słowackiego – ale: Aleje Jerozolimskie, mieszkać w Alejach.
  10. Tytuły czasopism, wydawnictw periodycznych, zarówno jednowyrazowe, jak i wielowyrazowe (tylko spójniki i przyimki pisze się w nich zawsze małą literą), np.: Współczesność, Przegląd Kulturalny, Sztandar Młodych, Trybuna Ludu, Kobieta w Świecie i w Domu. @ Wyjątek stanowią tytuły, które nie podlegają odmianie gramatycznej; tu tylko pierwszy wyraz pisze się dużą literą, np.: Dookoła świata, O trwały pokój i demokrację ludową, Chrońmy przyrodę ojczystą.
  11. W tytułach utworów literackich (książek, artykułów, pieśni i in.), dzieł sztuki i nauki, odezw, deklaracji, ustaw itp. pisze się dużą literą tylko pierwszy wyraz, np.: Ogniem i mieczem, Oda do młodości, Straszny dwór, Sen nocy letniej, Konstytucja 3 maja, Uniwersał połaniecki, Manifest komunistyczny, Kodeks pracy, Edykt nantejski, Słownik języka polskiego, IX symfonia Beethovena, Niedokończona symfonia Schuberta. @ Wyjątki: Stary Testament, Nowy Testament, Magna Charta Libertatum.
  12. Nazwy lokali, przedsiębiorstw, zakładów, spółdzielni itp., zarówno jednowyrazowe, jak i kilkuwyrazowe, np.: Orbis, Ruch, Lot, Uroda, Społem, Lechia, Delikatesy, Nasza Księgarnia, Drukarnia Narodowa, Kawiarnia Literacka, Powszechny Dom Towarowy, Fabryka Samochodów Osobowych, Hotel Francuski, Zakłady Radiowe im. M. Kasprzaka. @ Jeżeli jednak wyraz określany (np. hotel, kawiarnia, księgarnia, kino, fabryka) stoi na pierwszym miejscu i uważa się go za rzeczownik pospolity, a nie za składową część nazwy własnej, to ten wyraz pisze się małą literą, np.: hotel pod Różą; kawiarnia Nowy Świat; kawiarnia Jama Michalikowa; winiarnia Pod Okrętem; bar U Flisa; kino Młoda Gwardia.
  13. Nazwy firmowe, marki, odmiany i typy różnych wyrobów przemysłowych, np.: papierosy Wawel, zegarek Omega, aparat Exacta, samochód marki Warszawa, motocykl Jawa, skuter Osa, telewizor Wisła. @ Uwaga. Jeśli jednak wyrazy te nie oznaczają nazw firmowych, lecz są nazwami poszczególnych jednostkowych przedmiotów, traktuje się je jako rzeczowniki pospolite i pisze wówczas małą literą, np.: Jechać warszawą, syreną; palili grunwaldy; fotografować zorką, zeissem; reperować silnik nysy, stara, forda, eshaelki; nakręcić doxę, omegę (p. też cz. III, pkt 19).
  14. Oficjalne, indywidualne nazwy urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw itp., zarówno jednowyrazowe, jak i wielowyrazowe, np.: Sokół, Pionier, Rada Państwa, Ministerstwo Rolnictwa, Sąd Powiatowy, Uniwersytet Jagielloński, Szkoła Ogólnokształcąca im. J. Słowackiego, Państwowy Bank Rolny, Związek Samopomocy Chłopskiej, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Urząd Stanu Cywilnego, Dyrekcja Spółdzielni Mieszkaniowej, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Towarzystwo Kultury Języka, Dzielnicowa Rada Narodowa, Akademia Górniczo-Hutnicza, Rada Zakładowa Państwowego Wydawnictwa Naukowego. @ Uwaga. a) Jeśli nazwy te występują jako rzeczowniki pospolite, odnoszące się nie do poszczególnego urzędu, instytucji itp., ale do ich rodzaju, zespołu – wówczas pisze się je małą literą, np.: Sprawy te załatwiają terenowe rady narodowe. Nauczyciele kształcą się w wyższych szkołach pedagogicznych. To należy do zakresu działania ministerstw: przemysłu i handlu oraz rolnictwa. b) Nazwy godności, związanych z powyższymi urzędami, instytucjami itp., pisze się małą literą, np.: Jest profesorem uniwersytetu. To pan X, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Na zebranie przybył minister spraw zagranicznych. Przemawiał prezes Rady Ministrów.
  15. Specjalne nazwy rządów i ciał parlamentarnych, np.: Duma, Konwent, Skupsztyna, Kongres (USA), Konwencja Narodowa, Izba Gmin, Rada Najwyższa ZSRR, Sejm PRL. @ Jednakże, kiedy nazwy te użyte są w znaczeniu ogólnym, nie jednostkowym, pisze się je małą literą, np.: Obie izby (parlamentu) zostały rozwiązane. Zwoływano okresowe sesje senatu i sejmu. Ustawa uchwalona przez parlament.
  16. Skrótowce, np.: AZS, MON, PTTK, ZBoWiD, Pafawag, CPLiA (a. Cepelia); por. skrótowce.
  17. Można również – w zależności od intencji piszącego i od kontekstu sytuacyjno-stylistycznego – pisać dużą literą: a) Imiona pospolite w zastępstwie imion własnych postaci utworów literackich, np.: Wojski, Sędzia (w "Panu Tadeuszu"), Rejent, Cześnik (w "Zemście"). b) Nazwy uosobionych pojęć oderwanych, np.: W ślad za cesarzem biegły Zwycięstwo i Sława. c) Nazwy całości geograficzno-kulturalnych oraz okresów, epok, prądów kulturalnych itp. (w zasadzie pisane małą literą – por. cz. II, pkt 4, 8), np.: Północ, Południe, Bliski Wschód, Dziki Zachód, Renesans, Romantyzm, Oświecenie.

III. Użycie małych liter. Oprócz nazw będących rzeczownikami pospolitymi i oprócz tych wypadków pisania małą literą, o których była mowa w części II – małą literą pisane są następujące wyrazy:

  1. Nazwy zwykłych dni, miesięcy, okresów kalendarzowych, np.: wtorek, maj, adwent, wielki post.
  2. Nazwy nabożeństw, modlitw itp., np.: msza, nieszpory, gorzkie żale. @ Wyjątek: Anioł Pański.
  3. Nazwy wypadków lub aktów dziejowych, np.: bitwa grunwaldzka, wojna siedmioletnia, konferencja genewska, I wojna światowa, rewolucja październikowa (p. też cz. IV).
  4. Nazwy okresów, epok i prądów kulturalnych, np.: starożytność, odrodzenie, renesans, humanizm, barok (p. też sz. II, pkt 17).
  5. Przymiotniki jakościowe (odpowiadające na pytania: jaki? który?) utworzone od imion własnych, np.: teatr stanisławowski, rymy szekspirowskie, epoka zygmuntowska, syzyfowa praca, wiek balzakowski, jezusowe lata, koncert chopinowski (p. też cz. II, pkt 3).
  6. Przymiotniki utworzone od nazw krajów i miejscowości, a niewchodzące w skład jednostkowych nazw geograficznych, np.: język polski, pomarańcze kubańskie, pejzaże włoskie, porter angielski, piwo czeskie, marmur chęciński, ser szwajcarski, wzgórze wawelskie, kopalnie katowickie.
  7. Przymiotniki w nazwach jednostek administracyjnych (współczesnych i historycznych), np.: powiat sejneński, województwo białostockie, diecezja łomżyńska, parafia czerwińska, ziemia dobrzyńska.
  8. Nazwy stron świata, np.: wschód, północ, południowy zachód.
  9. Nazwy mieszkańców miast, wsi, osad, osiedli i dzielnic miejskich, np.: warszawiak, krakowianin, leningradczyk, berlińczyk, ateńczyk "mieszkaniec Aten – miasta", żoliborzanin, krowodrzanin (p. też cz. II, pkt 8).
  10. Rzeczowniki utworzone od imion własnych używane jako nazwy pospolite, np.: garybaldczyk, piłsudczyk, hitlerowiec, kościuszkowiec, dąbrowszczak, stachanowiec, mazowszanka "członkini zespołu Mazowsze", towiańczyk.
  11. Nazwy członków stronnictw politycznych, związków i stowarzyszeń świeckich i zakonnych, ugrupowań artystycznych i in., np.: komunista, socjalista, pezetpeerowiec, dekabrysta, filomata, bonapartysta, akowiec, endek, jezuita, dominikanin, kawaler maltański.
  12. Nazwy członków społeczeństw wyznaniowych, np.: ewangelik, katolik, baptysta, arianin, chrześcijanin, muzułmanin, żyd "wyznawca religii mojżeszowej" (p. też cz. II, pkt 8).
  13. Nazwy własne ludzi i istot mitologicznych używane przenośnie w znaczeniu rzeczowników pospolitych, np.: krezus "bogacz", nestor, harpagon, donkiszot, łazarz, kozak, szwajcar "odźwierny".
  14. Nazwy (niejednostkowe) istot mitologicznych i będących przedmiotem wierzeń religijnych, np.: bogowie, cyklopi, faunowie, satyrowie, lary i penaty, driady, nimfy, skrzaty, muzy (p. też cz. II, pkt 1).
  15. Nazwy tytułów i godności; także tytuły naukowe i zawodowe, np.: król, cesarz, prezydent, papież, biskup, książę, ekscelencja, marszałek, generał, prezes, dyrektor, kierownik, naczelnik; doktor, magister, profesor, docent, inżynier (p. też cz. IV).
  16. Nazwy tańców, np.: krakowiak, polonez, kujawiak.
  17. Nazwy obrzędów, zwyczajów, gier, zabaw itp., np.: sobótka, turoń, mikołajki, andrzejki, dożynki, śmigus.
  18. Nazwy napojów (także pochodzące od nazw własnych), np.: szampan, tokaj, burgund, koniak, węgrzyn, kryniczanka, nałęczowianka.
  19. Nazwy wytworów przemysłowych (używane jako rzeczowniki pospolite), np.: dekawka, skoda, mazur "aparat radiowy", eshaelka (p. też cz. II, pkt 13).
  20. Nazwy jednostek monetarnych (także utworzone od imion władców), np.: dolar, zloty, rubel; ludwik, napoleon.
  21. Nazwy owoców, warzyw itp. pochodzące od imion własnych, np.: węgierki (śliwki), jonatany, kronselki (ale: jabłoń Kronselska), janki, amerykany (kartofle).

IV. Duże litery stosuje się niekiedy również ze względów uczuciowych i grzecznościowych, dla wyrażenia postawy uczuciowej piszącego, np. jego szacunku, miłości, podziwu itp. – wobec tego, do kogo albo o kim pisze. Można więc przez uszanowanie pisać dużą literą właściwie wszelkie wyrazy (nazwy), a zwłaszcza takie, jak: Ojciec, Matka, Ojczyzna, Naród, Państwo, Rząd, Sejm, Orzeł Biały, Wiosna Ludów, Rewolucja Październikowa; podobnie nazwy niektórych godności i tytułów, np.: Prezydent, Arcybiskup, Radca, Ekscelencja, Cesarz. @ Utarł się też zwyczaj pisania dużą literą nazw osób, do których się zwracamy w piśmie oraz osób bliskich adresatowi wypowiedzi albo piszącemu (jeśli chcemy wyrazić się o nich z szacunkiem). To samo odnosi się do przymiotników i zaimków dotyczących tych osób, np.: Kochana Matko, list Twój otrzymałem. Szanowny Panie,... proszę pozdrowić Czcigodną Małżonkę i kłaniać się Jej od nas. Wkrótce odwiedzę Waszych Rodziców i przekażę Im wiadomości od Was. @ Ogólnie biorąc – używanie dużych liter, podyktowane względami uczuciowymi jest sprawą indywidualną i dowolną.

V. W poezji – ze względów graficznych – dopuszczalne jest (dawniej nawet – obowiązujące) zaczynanie każdego wiersza od nowej linii i dużą literą, np.: "Jedzą, piją, lulki palą, Tańce, hulanka swawola, Ledwie karczmy nie rozwalą, Cha, cha, chi, chi, hejże, hola!"

Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.