XXVIII. Dziady

Do wyboru części A + B lub A + C

A. Dziady – cykliczny poemat dramatyczny

I. Tytuł. Jego ludowe źródło. "Dziady" jako nagłówek dramatu wileńsko- –kowieńskiego, poematu drezdeńskiego i całego cyklu: spróbuj zróżnicować znaczenie wyrazu.

II. Fragment romantyczny. Cykl jako zasada kompozycji. Kompozycja cykliczna u Mickiewicza i u innych poetów romantycznych – wskaż przykłady.

III. Czynniki scalające Dziady:

  • Bohater. Romantyczne kształtowanie postaci literackiej i pojmowanie człowieka. Bohater przeobrażający się; omów fazy jego dziejów. "Nocna" i "dzienna" strona natury ludzkiej w Dziadach okresu wileńsko-kowieńskiego (także w Widowisku). "Człowiek rozumu" a "człowiek wiary" w części III.
  • Dwubiegunowa konstrukcja świata poetyckiego. Rzeczywistość nadprzyrodzona i świat dostępny zmysłom. "Idea macierzysta" dzieła według samego autora: wpływ świata duchowego na świat widzialny. Jak to rozumiesz?
  • Dobro i Zło jako byty nadprzyrodzone. Ich obecność w kosmosie i w historii. Spór o kosmos w IV i w III cz. dzieła. Opozycja despotyzmu i wolności, teraźniejszości i przyszłości eschatologicznej.
  • Autobiografizm Dziadów. Gustaw i Maryla. Więzień, zesłaniec i podróżnik. Poeta. Artystyczna kreacja własnej biografii a poetycka interpretacja faktów historycznych – zestaw przykłady.

IV. Synkretyzm rodzajowy poematu dramatycznego. Wskaż najważniejsze aspekty gatunkowe dzieła. Zanalizuj wybraną scenę (np. Wielką Improwizację lub Pana Senatora) pod względem gatunkowej różnorodności. Liryczność i epickość w poemacie Mickiewicza. Nawiązanie do tradycji europejskiego "dramatu fantastycznego" (Faust Goethego, Manfred Byrona). Dziady i Faust jako dzieła cykliczne. Co wiesz o innych próbach dramatycznych (także przekładowych) Mickiewicza?

V. Dziady w teatrze. Wyobraźnia teatralna Mickiewicza. Jakie doświadczenia teatralne miał poeta? Jakie są walory Dziadów jako scenariusza widowiska teatralnego? Jak wyreżyserowałbyś wybraną scenę? Co wiesz o miejscu Dziadów w polskiej tradycji teatralnej (ważne inscenizacje, kreacje aktorskie) i w tradycji narodowej?

B. Dziady wileńsko-kowieńskie

I. Obrzęd ludowy a literacka kreacja Mickiewicza.

  • Porównaj dramatyczne ukształtowanie obrzędu w częściach II, IV oraz w Dziadach. Widowisku i w części III. Spróbuj dotrzeć do pierwotnej wersji części II Dziadów.
  • Co wiemy o ludowych Dziadach? Jakie odstępstwa od rzeczywistej ludowej uroczystości poczynił Mickiewicz? Czemu one służyły?

II. Ludowość romantyczna.

  • Lud w romantycznej wizji narodu. Kultura ludowa jako przedmiot badań na początku XIX w. (np. Zorian Dołęga Chodakowski). Jej miejsce w programach literackich (literacko-kulturowych) przełomu romantycznego (Kazimierz Brodziński, Adam Mickiewicz, Maurycy Mochnacki).
  • Ludowość jako szansa odnowienia wyjałowionej kultury elit. Spór Mickiewicza z oświeceniem wokół ludowości (Romantyczność – IV cz. Dziadów). Przeciwnikiem oświeceniowej rozumności i nauki jest tutaj ludowy zabobon czy prawda romantycznej poezji? Czego dotyczą "prawdy żywe" owej poezji?
  • Jakie ważne utwory powstały w kręgu ludowości w przedlistopadowej fazie romantyzmu? Z jakich inspiracji czerpali Mickiewicz i inni polscy romantycy (myśl zachodnioeuropejska, ballada niemiecka i angielska, Faust Goethego, Wolny strzelec Webera, powieści Waltera Scotta)?

III. "Prawdy żywe" człowieczeństwa w II cz. Dziadów. Czy układają się w spójną całość? Czy pozostają w związku z innymi składnikami wizji świata w utworze (np. z obrazem kosmosu, z koncepcją kosmicznej sprawiedliwości)? Czy winy pokutujących dusz w pełni odpowiadają chrześcijańskiemu pojęciu grzechu?

  • Czym różni się Mickiewiczowskie i oświeceniowe podejście do rzeczywistości nadprzyrodzonej? do sacrum? do religii?

IV. Obraz upiora w Dziadach wileńsko-kowieńskich – choć wywodzi się z ludowych wierzeń i w ramach obrzędu jest umieszczony w prowincjonalnych realiach, uzyskuje symboliczne znaczenie filozoficzne. Co wiesz o romantycznej metodzie tworzenia oraz odczytywania symbolu i symboliki?

V. Egzystencja bolesna i wyobcowana. Marzycielstwo, melancholia i rozpacz w cz. IV i w Widowisku Miłość romantyczna. Jakie znasz przedstawienia graficzne i malarskie melancholii? portrety romantycznych marzycieli?

  • Heloiza, Werter, Gustaw: podobieństwo losów.
  • Maria Malczewskiego wobec Dziadów.
  • Rozwiń temat: Literacka legenda Gustawa i Maryli, albo: Romantyczne pary w literaturze polskiej i obcej. Co zawdzięczamy romantycznemu odkryciu intymności?

C. Dziady drezdeńskie

I. Mickiewicz jako więzień i zesłaniec. Realia wileńskie i warszawskie.

  • Dziady reportażem historycznym? kroniką dramatyczną? poematem historiozoficznym?
  • Dzieło drezdeńskie jako reakcja na zło w dziejach narodu i świata. Omów przejawy tego zła, nękające człowieka doby romantyzmu. Czy znajdziesz w III cz. Dziadów problem ludobójczego prześladowania narodu albo ostrzeżenie przed ludźmi głoszącymi polityczny "raj na ziemi"?

II. Człowieka romantycznego bunt metafizyczny (dotyczący podstaw porządku świata).

  • Zinterpretuj Wielką Improwizację. Czy Konrad przeobraża się w toku tego monologu? Jakie argumenty bohatera autor skazuje, jak się zdaje, na kompromitację, a jakie nadają Konradowi tragiczną wielkość?
  • Jakie antyczne mity i symbole biblijne oraz jakie europejskie dzieła literackie pomagają zrozumieć bohatera Wielkiej Improwizacji?
  • Co oznacza termin "romantyczny tytanizm"?

III. Człowieka romantycznego "droga do Damaszku": poszukiwanie Boga-Człowieka i Opatrzności w dziejach.

  • Zinterpretuj Widzenie Księdza Piotra. Czy mąż "Czterdzieści i cztery" to obraz przyszłych dziejów Konrada? Co wskazuje na to, że ów mąż jest Boskim pomazańcem, "naczyniem wybranym"? Że jest on również obrazem przyszłego, odnowionego człowieczeństwa? Jak rozumiesz wyrażenie "wskrzesiciel narodu"? Jaka jest symbolika krzyża i wymowa sceny krzyżowania narodu: czy naród polski to mesjasz – czy "tylko" męczennik? Wskaż konteksty biblijne.
  • Co oznacza termin "mesjanizm"? (Może znasz także pojęcia "millenaryzm", "eschatologiczna koncepcja historii")? Jakie ma (mają) zastosowanie do interpretacji omawianej sceny?
  • Czy odwołanie się przez poetę do Boga wzbogaca pojmowanie człowieka i historii, czy też jest ucieczką od myślenia w upraszczający dogmat?

IV. Wskaż przykłady profetyzmu romantycznego. Czy profetyzm to tylko dociekanie przyszłości? Kim był biblijny prorok i antyczny poeta-wieszcz? Jaką rolę spełnia stylizacja biblijna z punktu widzenia skuteczności oddziaływania głoszonych idei? Czy ujawnia głębsze związki literatury z religią?

V. Z jakimi trwałymi cechami świadomości narodowej wiążesz powstanie i oddziaływanie Dziadów drezdeńskich? Jakie idee uniwersalne nadają temu dziełu ponadhistoryczny charakter?

Bibliografia:

Opracowania ogólne:

  • W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. II, Lublin 1958.
  • M. Cieśla-Korytowska, Dziady Adama Mickiewicza, Warszawa 1995, BAL.
  • B. Dopart, Adam Mickiewicz – "Dziady", w: Lektury polonistyczne. Oświecenie – romantyzm, t. I red. A. Borowski i J.S. Gruchała, Kraków 1996.
  • B. Dopart, Poemat profetyczny. O "Dziadach" drezdeńskich Adama Mickiewicza, Kraków 2002.
  • K. Górski, Bohater romantyczny; E. Jaworska, Upiór; S. Pieróg, Mesjanizm; J. Tomkowski, Mistycyzm; S. Treugutt, Dramat niesceniczny; W. Weintraub, Prometeizm – hasła w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz i A. Kowalczykowa, Wrocław 1991.
  • J. Kleiner, Mickiewicz, t. II, cz. 1, Lublin 1948.
  • W. Kubacki, Arcydramat Mickiewicza, Kraków 1951.
  • R. Przybylski, Słowo i milczenie Bohatera Polaków. Studium o "Dziadach", Warszawa 1993.
  • W. Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982.
  • W. Weintraub, Mickiewicz – mistyczny polityk i inne studia o poecie, wybór i oprac. Z. Stefanowska, Warszawa 1998.

W kręgu ludowości:

  • J. Burszta, Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985.
  • Ludowość u Mickiewicza, red. J. Krzyżanowski i R. Wojciechowski, Warszawa 1958.
  • S. Pigoń, Do źródeł "Dziadów" kowieńsko-wileńskich, w: Studia literackie, Kraków 1951.
  • S. Pigoń, Formowanie "Dziadów" części drugiej. Rekonstrukcja genetyczna, Warszawa 1967 (tu także podobizna autobiografii wersji najwcześniejszej).

Dziady i teatr:

  • Z. Majchrowski, Cela Konrada. Powracając do Mickiewicza, Gdańsk 1998.
  • M. Masłowski, Dzieje bohatera. Teatralne wizje "Dziadów", "Kordiana" i "Nie- –Boskiej komedii" do II wojny światowej, Wrocław 1978.
  • Mickiewicz na scenie, oprac. T. Sivert z zespołem, Warszawa 1957.
  • Mickiewicz na scenach polskich, oprac. T. Pacewicz, Wrocław 1959.
  • E. Morawiec, Religijne inscenizacje "Dziadów" w teatrze polskim w latach 1945- –1980, w: Dramat i teatr religijny w Polsce, red. I. Sławińska i W. Kaczmarek, Lublin 1991.
  • Z. Raszewski, Słowacki i Mickiewicz wobec teatru romantycznego, "Pamiętnik Teatralny" 1959, z. 1-3.