| W zakresie wiedzy o języku |
| Poziom podstawowy |
|---|
- co to jest znak i jakie są rodzaje znaków:
- zna typy znaków (np. ikonograficzne, językowe),
- wie, co to znaczy, że określony zbiór znaków jest systemem,
- rozumie istotę języka jako dwuklasowego systemu znaków,
- jakie są podsystemy języka:
- zna podsystem fonetyczny, leksykalny i gramatyczny; wie, co to wyraz, a co forma wyrazowa,
- zna podstawowe pojęcia leksykalne, słowotwórcze, fleksyjne, składniowe, to znaczy zna podstawy gramatyki języka polskiego,
- na czym polega bogactwo leksykalne i frazeologiczne polszczyzny i jak je pomnażać środkami rodzimymi:
- zna pojęcia synonimii, antonimii, polisemii, homonimii leksykalnej,
- zna podstawowe procesy słowotwórcze
- zna definicję i rozróżnia typy frazeologizmów,
- zna pojęcie neosemantyzacji,
- co to znaczy mówić i pisać poprawnie:
- zna pojęcie kultury języka, normy językowej i błędu językowego,
- zna podstawowe typy błędów językowych (błędy wymowy, odmiany, składniowe, leksykalne, znaczeniowe, frazeologiczne, stylistyczne, ortograficzne i interpunkcyjne),
- czym różni się polszczyzna mówiona od pisanej, czyli zna podstawowe cechy obu typów języka, wynikające z różnic sytuacji komunikacyjnej,
- na czym polega społeczne i terytorialne zróżnicowanie polszczyzny:
- zna pojęcie dialektu ludowego i gwary ludowej,
- wie, co to są gwary środowiskowe i zawodowe,
- zna pojęcie regionalizmu językowego,
- jakie są style współczesnej polszczyzny:
- zna pojęcie stylu językowego, a także stylów artystycznych i użytkowych,
- zna podstawowe cechy stylów pisanych (urzędowego, dziennikarskiego, publicystycznego, naukowego) i mówionych (monologowego, dialogowego),
- co to jest stylizacja językowa i jakie są podstawowe typy stylizacji (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja tekstu),
- co to jest akt mowy i jakie są rodzaje aktów mowy; wie o składnikach aktu mowy, o jego sensie dosłownym i intencjonalnym,
- jakie są podstawowe funkcje tekstów językowych; zna funkcję komunikacyjną, impresywną, ekspresywną i poetycką tekstu,
- na czym polega umiejętność przekonywania; co to są zabiegi perswazyjne i nieuczciwe używanie języka:
- zna pojęcia perswazji językowej i manipulacji oraz etyki językowej,
- zna językowe środki wykorzystywane w tych zabiegach,
- na czym polega umiejętność publicznego zabierania głosu oraz zna podstawowe pojęcia retoryczne: pytanie retoryczne, elipsę, metaforę,
- jak sprawnie posługiwać się polszczyzną w zależności od sytuacji komunikacyjnej:
- zna zasadę stosowności wypowiedzi,
- wie, kiedy posługiwać się językowymi odmianami oficjalnymi, a kiedy nieoficjalnymi,
- na czym polega językowy savoir-vivre, czyli zna sposoby zwracania się do innych, zasady grzeczności, np. w dyskusji, w korespondencji,
- jakie były najważniejsze procesy językowe w historii języka i jakie ślady pozostawiły one we współczesnej polszczyźnie ( podstawowe procesy fonetyczne, a także leksykalne – rozwój znaczeniowy wyrazów, zapożyczenia),
- jakie są językowe rezultaty kontaktów polszczyzny z innymi językami, dawniej i dziś:
- wie, z jakich języków polszczyzna przede wszystkim zapożyczała środki językowe,
- zna pojęcia zapożyczenia leksykalnego i kalki językowej (znaczeniowej i strukturalnej),
- co to znaczy, że język jest wartością, czyli wie, co to jest wartość sama w sobie (autoteliczna) i wartość użytkowa języka (język jako narzędzie),
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
jak na poziomie podstawowym oraz:
- co to jest stylizacja biblijna,
- na czym polega funkcja kreatywna i funkcja fatyczna tekstu,
- na czym polega retoryczna organizacja tekstu, okres retoryczny,
- jakie są podstawowe cechy języka poszczególnych epok literackich,
|
| W zakresie wiedzy o literaturze i kulturze współczesnej |
| Poziom podstawowy |
|---|
- utwory literackie i inne teksty kultury, wskazane w podstawie programowej dla zakresu podstawowego, ważne dla poczucia tożsamości narodowej i przynależności do wspólnoty europejskiej i światowej,
- podstawowe tematy, motywy i wątki, występujące w utworach literackich i innych tekstach kultury,
- podstawowe wyróżniki utworu literackiego oraz właściwości różnych rodzajów i gatunków literackich, konwencji stylistycznych i tradycji literackich,
- podstawowe pojęcia z zakresu poetyki (wersyfikacja, kompozycja, stylistyka, genologia), teorii literatury i historii literatury, np. konwencja literacka, prąd artystyczny, rodzaj i gatunek literacki; temat, wątek, motyw, styl,
- podstawowe procedury analizy utworu literackiego, np. odnalezienie dominanty kompozycyjnej; rozpoznanie konwencji rodzaju i gatunku literackiego, określenie nadawcy i odbiorcy, konwencji estetycznej i stylistycznej, rozpoznanie przesłania ideowego dzieła,
- podstawowe kategorie estetyczne: komizm, tragizm, patos, ironia oraz ich funkcje – w zakresie niezbędnym do zrozumienia czytanych utworów,
- style w sztuce, ich cechy i związek z kulturą epoki,
- pojęcie tradycji literackiej i podstawowe wyznaczniki różnych tradycji (staropolskiej i oświeceniowej; romantycznej i pozytywistycznej; młodopolskiej i awangardowej),
- cechy kodów komunikacyjnych sztuk innych niż literatura, np. teatru, filmu, malarstwa,
- zjawiska kultury dawnej i współczesnej – ważne dla zrozumienia czytanych utworów,
- podstawowe konteksty interpretacyjne poznanych utworów, rozumie rolę kontekstu w odczytywaniu utworu,
- pojęcia: kultura wysoka, masowa, elitarna, kultura pop, arcydzieło, kicz,
- wpływ środków masowego przekazu (prasy, radia, telewizji, Internetu) na przemiany w kulturze
- wartości narodowe i związane z własnym dziedzictwem kulturowym (np. patriotyzm, ojczyzna, mała ojczyzna, naród, społeczeństwo); wartości stanowiące dorobek cywilizacji śródziemnomorskiej,
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
jak na poziomie podstawowym oraz:
- teksty wskazane w podstawie programowej dla zakresu rozszerzonego i poznane w trakcie lektury własnej,
- toposy i motywy ważne dla kultury śródziemnomorskiej,
- przemiany w obrębie najważniejszych gatunków literackich (np. dramatu jako gatunku, eposu, powieści, sonetu, pieśni, hymnu, trenu i innych gatunków lirycznych),
- związki rodzajów i gatunków literackich z prądami artystycznymi (np. wiąże satyrę i bajkę z klasycystycznym, a sielankę – z sentymentalnym nurtem oświecenia),
- wykładniki artystyczne komizmu, tragizmu, patosu, ironii oraz groteski – w zakresie niezbędnym do zrozumienia czytanych utworów,
- pojęcie dziedzictwa kulturowego,
- określenie "postmodernizm",
- wartości niesione przez różne tradycje literackie i kierunki filozoficzne,
- związek między dominującą funkcją językową tekstu i jego formą oraz gatunkiem,
- związki zachodzące między różnymi warstwami utworu literackiego,
|
| W zakresie redagowania tekstów |
| Poziom podstawowy |
|---|
- jakie są zasady kompozycji dłuższych wypowiedzi pisemnych i ustnych,
- jakie są zasady przekształcania tekstu pisanego, np. zasady streszczania, skracania i rozwijania tekstu oraz zasady cytowania,
- jakie są podstawowe zasady tworzenia takich tekstów, jak interpretacja utworu literackiego, rozprawka, referat, recenzja; zna cechy językowe i formalne wymienionych gatunków piśmiennictwa,
- na czym polega praca redakcyjna nad tekstem (kolejność podawania informacji, adiustacja tekstu, tworzenie tytułów, wyróżnienia techniczne),
- jakie są podstawowe cechy tekstu popularnonaukowego.
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
jak na poziomie podstawowym oraz:
- jakie są podstawowe cechy eseju i tekstu naukowego; zna cechy językowe i formalne wymienionych gatunków piśmiennictwa.
|
| W zakresie odbiorów tekstów kultury |
| Poziom podstawowy |
|---|
- rozpoznać różne rodzaje znaków w prezentowanych wytworach kultury; rozpoznać, co jest, a co nie jest systemem znaków; wskazać w przedstawionym materiale (na obrazie, rycinie, w tekście, fragmencie filmu) znaki różnego rodzaju,
- wskazać w tekście określone formy fleksyjne i połączenia wyrazowe: rozpoznać formy fleksyjne wyrazów różnych części mowy, rozpoznać i nazwać podstawowe związki składniowe,
- rozpoznać wieloznaczność słowa i odróżnić ją od homonimiczności form; pokazać poprawne i manipulacyjne posługiwanie się wyrazami wieloznacznymi,
- wyróżnić w tekście związki frazeologiczne i odczytać ich znaczenia,
- odczytać dosłowne i metaforyczne znaczenia wyrazów,
- odróżnić tekst językowo poprawny od niepoprawnego,
- wskazać istotne cechy języka mówionego i pisanego oraz rozpoznać (według określonych cech), czy dany tekst jest mówiony, czy pisany,
- wskazać i rozpoznać w tekście elementy gwar terytorialnych, zawodowych i środowiskowych,
- wskazać podstawowe cechy językowe poszczególnych stylów; rozpoznać (według określonych cech), w jakim stylu pisany jest wskazany fragment,
- wskazać w tekście stylizację; rozpoznać typ stylizacji,
- odróżnić intencje aktu mowy, np. rozkaz od prośby, pytanie od stwierdzenia; wydobyć ukryte cechy aktu mowy; dostrzec ironię, sarkazm, prowokację w tekście wypowiedzi,
- rozpoznać funkcje określonych tekstów i wskazać środki językowe służące tym funkcjom,
- rozpoznać w tekście językowe środki perswazji i manipulacji: odróżnić środki etyczne od nieetycznych, szczerość od nieszczerości wypowiedzi, pokazać określone środki perswazji językowej, wskazać tekst zawierający manipulację językową, odróżnić zdania o faktach od zdań będących interpretacją faktów,
- we współczesnej polszczyźnie wskazać ślady procesów dawnych; wskazać typy zmian znaczeniowych w wyrazach, np. uabstrakcyjnienie, uogólnienie, zmiana nacechowania,
- rozpoznać w tekście wyrazy zapożyczone i podać ich polskie odpowiedniki,
- wskazać konsekwencje nadmiernego zapożyczania do współczesnej polszczyzny elementów angloamerykańskich,
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
|
jak na poziomie podstawowym,
|
| W tekstach publicystycznych i popularnonaukowych: |
| Poziom podstawowy |
|---|
- odczytać sens fragmentów (zdań, grupy zdań, akapitu),
- wyodrębnić tezę (główną myśl) całego tekstu, wykorzystane w nim argumenty i sformułowane wnioski,
- rozpoznać zasadę kompozycyjną tekstu i jej funkcję,
- rozpoznać i określić typ nadawcy i typ adresata tekstu,
- nazwać funkcję tekstu,
- rozpoznać charakterystyczne cechy stylu i języka tekstu, nazwać środki językowe i ich funkcję w tekście,
- rozpoznać cechy gatunkowe tekstu,
- odtworzyć informacje sformułowane wprost, przetworzyć informacje, np. porządkować i hierarchizować, stosować do rozwiązania problemu, wskazać przyczyny i skutki, oddzielić informacje od opinii,
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
|
jak na poziomie podstawowym oraz w tekstach naukowych (np. filozoficznych, teoretycznoliterackich i językoznawczych),
|
| W tekstach literackich: |
| Poziom podstawowy |
|---|
- rozpoznać tematy, wątki, motywy,
- rozpoznać nadawcę i odbiorcę oraz bohatera i sposoby jego kreowania w utworze,
- określić podstawowe wyznaczniki poetyki utworu (z zakresu wersyfikacji, stylistyki, kompozycji, genologii),
- odczytać treści dosłowne i ukryte utworu,
- wykorzystać w odczytaniu sensu utworu miejsca znaczące (tytuł, puentę, kompozycję, słowa-klucze),
- rozpoznać w tekście językowe środki artystycznego wyrazu,
- dostrzegać najistotniejsze zagadnienia utworu, stawiać hipotezy, problematyzować odczytanie tekstu,
- wskazać różnice między fikcją literacką i prawdą historyczną,
- rozpoznać aluzje literackie, znaki i symbole kulturowe, np. biblijne, antyczne, romantyczne,
- wskazać podstawowe konteksty utworu i wykorzystać je w interpretacji,
- rozpoznać przybliżony czas powstania utworu,
- rozpoznać konwencję literacką utworu,
- rozpoznać styl utworu, np. wiersza renesansowego, barokowego, klasycystycznego, romantycznego,
- rozpoznać cechy gatunkowe analizowanego utworu,
- rozpoznać parafrazę, parodię, trawestację,
- dostrzec cechy wspólne i różne wskazanych utworów,
- dostrzec związki między utworem literackim i innymi dziełami sztuki,
- dostrzec w utworze wartości charakterystyczne dla epoki,
- rozpoznać powiązania utworów z historią Polski i Europy (tradycją narodową, europejską),
- dostrzec etyczne i estetyczne wartości utworu literackiego,
- dostrzec wartości uniwersalne i narodowe,
- rozpoznać funkcję utworu, np. dydaktyczną, kompensacyjną, formacyjną,
- odróżnić osobiste sądy związane z odbiorem utworu od sądów utrwalonych w tradycji.
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
jak na poziomie podstawowym oraz:
- rozpoznać funkcję występujących w utworze tematów, toposów, motywów,
- wskazać funkcję (ideową i kompozycyjną) aluzji literackiej, znaku kulturowego np. biblijnego, antycznego,
- wskazać związki między różnymi warstwami utworu,
- podporządkować odczytanie utworu wybranej metodologii,
- dostrzec związki utworu literackiego z kulturą i filozofią epoki,
- rozpoznać znaki tradycji, np. judaistycznej, antycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej,
- wskazać tradycję literacką,
- dostrzec przemiany gatunku literackiego,
- wskazać środki językowe, decydujące o swoistości wypowiedzi indywidualnej,
- rozpoznać charakterystyczne dla danej epoki cechy języka i stylu czytanych utworów,
- dostrzec strukturę artystyczną utworu,
- rozpoznać podstawowe wyróżniki kodu innych niż literackie dziedzin sztuki – w zakresie niezbędnym do odbioru dzieł, np. plastycznych, teatralnych, filmowych.
|
| W zakresie tworzenia tekstu własnego |
| Poziom podstawowy |
|---|
- poprawnie mówić i pisać, ze świadomością tego, dlaczego tak właśnie to robi,
- wypowiadać się ze świadomością intencji swojej wypowiedzi: dobrać odpowiednie środki leksykalne, np. synonimy, antonimy; poprawnie posługiwać się związkami frazeologicznymi,
- napisać tekst w określonym stylu,
- skonstruować tekst mający przekonać kogoś do czegoś, stosując określone środki perswazji językowej,
- publicznie zabrać głos, stosując podstawowe zasady retoryczne,
- właściwie skonstruować wystąpienie, używać językowych środków grzeczności, unikać agresywności i brutalizacji wypowiedzi,
- zachować się właściwie językowo w różnych sytuacjach, prawdziwych i modelowanych dla celów dydaktycznych; wybrać środki językowe, głównie leksykalne i frazeologiczne, stosowne w danej sytuacji,
- zachować się zgodnie z zasadami językowego savoirvivre'u; różnicować środki językowe ze względu na ich wartość "grzecznościową",
- na wybranych przykładach pokazać, że język się zmienia,
- przekonać słuchacza, że język jest wartością,
- napisać dłuższy tekst (rozprawkę, recenzję, referat, interpretację utworu literackiego lub jego fragmentu), przestrzegając podstawowych zasad jego organizacji; dostosować formę do tematu wypowiedzi,
- gromadzić, selekcjonować materiał, hierarchizować argumenty, formułować hipotezy i wnioski,
- interpretować utwór na podstawie jego analizy, odnosić stwierdzenia do analizowanego tekstu,
- porównywać utwory,
- stosować podstawowe pojęcia z zakresu historii literatury, poetyki, teorii literatury i nauki o języku, a także terminy i pojęcia z zakresu sztuk pięknych,
- przywołać właściwe konteksty, np. odnieść utwór do biografii autora, filozofii, religii, życia, człowieka,
- streszczać, parafrazować, cytować, komentować, wnioskować,
- formułować i uzasadniać opinie,
- prezentować własne przeżycia wynikające z kontaktów ze sztuką,
- uczestniczyć w dialogu, dyskusji, broniąc swojego stanowiska,
- mówić i pisać z dbałością o estetykę wypowiedzi,
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
jak na poziomie podstawowym oraz:
- redagować własną wypowiedź zgodnie z cechami gatunku i zamierzoną funkcją tekstu (próba eseju, interpretacja porównawcza),
- integrować wiedzę z zakresu historii literatury, teorii literatury, językoznawstwa i nauki o kulturze,
- formułować oceny według wskazanych przez siebie kryteriów,
- świadomie dobierać środki językowe, unikając kiczu literackiego (np. stylu afektowanego, kwiecistego),
|
| W zakresie samokształcenia |
| Poziom podstawowy |
|---|
- korzystać z klasycznych źródeł informacji: słowników (np. ortograficznego, poprawnej polszczyzny, języka polskiego, terminów literackich), encyklopedii,
- korzystać z Internetu i innych elektronicznych źródeł informacji,
- wykonać opis bibliograficzny,
- wyszukać literaturę przedmiotu, dokonać jej selekcji według określonych kryteriów; wykorzystać ją do opracowania tematu,
- scalać zdobyte informacje w różne formy wypowiedzi,
- notować, sporządzić plan, konspekt,
- gromadzić teksty literackie i inne teksty kultury, poznane w toku lektury własnej, stanowiące odniesienie do lektur poznanych w szkole,
- analizować i korygować błędy językowe popełnione przez siebie lub dostrzeżone w czytanych tekstach.
|
| Poziom rozszerzony |
|---|
jak na poziomie podstawowym oraz:
- tworzyć zestawy bibliograficzne na określony temat,
- sporządzać przypisy,
- tworzyć bazy danych,
- sporządzać zapis komputerowy, audio i wideo.
|
Źródło: Załącznik nr 3 do Rozporządzenia MENiS z dnia 10 sierpnia 2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów. (Dz. U. Nr 92, poz. 1020) (Zmiany: Dz. U. z 2003 r. Nr 90, poz. 846) – ost.: Rozporządzenie MENiS z dnia 10 kwietnia 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia sprawdzianów i egzaminów. Przedruk w: Informatorze.
