Błędy językowe (klasyfikacja)
Biorąc pod uwagę proces kształtowania się języka polskiego, za błąd uznać trzeba wszelkie innowacje nieuzasadnione funkcjonalnie. Przypomnieć należy, że przy ocenie innowacji bierze się pod uwagę następujące kryteria:
- wystarczalności językowej;
- ekonomiczności językowej;
- stopnia rozpowszechnienia;
- autorytetu kulturalnego;
- narodowe.
Niemniej definicja powyższa nie obejmuje tych błędów, które pojawiają się w różnorodnych użyciach języka. W związku z tym dodać musimy następujące sformułowanie: za błąd językowy uznaje się wszystkie takie użycia języka, które nie są zgodne z przyjętą normą językową.
Klasyfikacja błędów językowych:
1. Błędy typowe dla odmiany mówionej to błędy w wymowie, wśród których wyróżnić możemy:
- błędy w artykulacji, które polegają na wymowie głosek niezgodnie z normą, np. twarda wymowa l przed i – lypa, lyst, xalyna (Halina);
- błędy w akcentowaniu, które polegają na niewłaściwym stawianiu akcentu wyrazowego w wyrazach, w których akcent pada na inną sylabę niż druga od końca, np. w wyrazach obcych na –ika, –yka: gramaty'ka zamiast gram'atyka, fiz'yka zamiast f'izyka;
- błędy w intonacji, które polegają przede wszystkim na niewłaściwym umieszczaniu akcentu zdaniowego, za pomocą którego zaznaczamy elementy zdania (wyrazy) ważne dla wypowiedzi. Np. zdanie Paweł odrobił lekcje w zależności od intonacji (wznoszącej lub opadającej) może być odczytywane jako pytanie bądź stwierdzenie. Jeżeli użyjemy intonacji wznoszącej, mając na myśli stwierdzenie, popełnimy błąd intonacyjny. Do omawianego typu błędów zaliczyć można również: pospieszne tempo mowy, brak zróżnicowania melodycznego (mówienie na jednym tonie – częste w wypowiedziach ustnych uczniów), brak pauz w wypowiedzi oraz tzw. mowa rwana, czyli brak płynności wypowiedzi (również częste w wypowiedziach uczniów);
2. Błędy typowe dla odmiany pisanej to błędy w pisowni, które podzielić można następująco:
- błędy ortograficzne naruszające normę ortograficzną;
- błędy interpunkcyjne naruszające normę interpunkcyjną;
Błędy w wymowie i pisowni nie należą do błędów językowych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Błędy językowe to przede wszystkim błędy odnoszące się do systemu językowego, czyli do gramatyki. Ten rodzaj błędów obejmuje się ogólną nazwą błędów gramatycznych, wśród których wymienia się:
1. Błędy fleksyjne, które naruszają normę w zakresie odmiany wyrazów i wnikać mogą z:
- trudności w wyborze rodzaju gramatycznego na co wpływ ma m.in. występowanie rzeczowników dwurodzajowych (np. ta/ten doktor, ta/ten beksa, klusek – kluska); dla przykładu: pomarańcz zamiast pomarańcza, kontrol zamiast kontrola;
- nietypowej i nieregularnej odmiany, np. odmiana rzeczowników: ksiądz - księża, oko - oczy ale oko – oka (sieci); i odmiana czasowników: np. mleć - mielił, mieliła zamiast mełł, mełła itd.
- niewłaściwym doborem końcówek deklinacyjnych lub koniugacyjnych, które to błędy wynikają z nieuwzględniania czynników: fonetycznych (temat kończący się na spółgłoskę miękką – koń > o koniu – i temat kończący się na spółgłoskę twardą – kot > o kocie), semantycznych (inne końcówki mają rzeczowniki osobowe – panowie – a inne rzeczowniki żywotne nieosobowe – ptaki), zwyczajowych (np. o synu zamiast o synie) lub z niewłaściwym zastosowaniem wzoru odmiany, np. w odmianie czasowników typu umieć, rozumieć w 3 os. lm. występuje często pomijane rozszerzenie przyrostka tematowego –e- o spółgłoskę j: umieją, rozumieją, a nie: umią, rozumią;
2. Błędy składniowe, wśród których wyróżnić można:
- błędy w zakresie związku zgody, które polegają na nieuzgodnieniu formy wyrazu określającego z formą wyrazu określanego. Np.: niezgodność formy orzeczenia z formą podmiotu: Dzieci poszli do szkoły; niezgodność formy przydawki z formą określanego rzeczownika: przestraszeni dziewczęta; niewłaściwa forma zaimka łączącego zdanie podrzędne z nadrzędnym: Nie należy wierzyć osobom, którzy zajmują wysokie stanowiska;
- błędy w zakresie związku rządu, które polegają na niedostosowaniu formy wyrazu określającego do "wymagań" wyrazu określanego. Np.: niewłaściwe stosowanie formy orzecznika: Słowo jego było niejako świętym zamiast święte; szersze stosowanie dopełniacza cząstkowego: Kilku towarzyszy Odyseusza zjadło tych owocy zamiast te owoce; zastępowanie właściwych form syntetycznych formami analitycznymi: miłość dla ojczyzny zamiast miłość ojczyzny, wytyka u Chłopickiego zamiast wytyka Chłopickiemu;
- błędy polegające na nadużywaniu konstrukcji biernych: Jednak mam dużo książek przeze mnie przeczytanych zamiast które przeczytałem;
- usterki w szyku wyrazów: Dzięki angielskiemu też mi jest o wiele łatwiej uczyć się (niewłaściwe umiejscowienie zaimka zwrotnego "się");
- błędy w użyciu spójników i zaimków względnych: Jak wiemy, stosunki społeczne za Ludwika XIV a (zamiast: i) dzisiejsze różnią się między sobą bardzo;
- błędne użycie imiesłowowych równoważników zdań, np. Zastanawiając się nad tym, budzi się we mnie nadzieja (różne podmioty w zdaniach składowych); Zatapiane są wsie i miasteczka, powodując dalsze zniszczenia (konstrukcja bierna pierwszego ze zdań składowych).
3. Błędy słownikowe albo leksykalne, które polegają na niepoprawnym użyciu wyrazu lub związku frazeologicznego w konkretnym tekście bądź też na używaniu wyrazów niepotrzebnych lub źle skonstruowanych. Błędy tego typu podzielić można następująco:
- błędy w użyciu zaimków i innych wyrazów o znaczeniu relacyjno-gramatycznym, np. nadużywanie zaimków ten, ta, to w funkcji utożsamiającej: Omawianie tych pisarzy jest raczej zbędne - w utworach tych bowiem nie znajdujemy... lub też nagminne stosowanie zaimków osobowych: Muszę się trochę przyznać ze wstydem, że ja stanowczo za mało poświęcam czasu na naukę;
- błędy oparte na skojarzeniach fonetycznych, które polegają na myleniu podobnie brzmiących wyrazów i używaniu ich w nieodpowiednich kontekstach: Pierwszy oddział został sformułowany (zamiast: sformowany) na terenie Kielecczyzny; Kobiety były otoczone powszednią (zamiast: powszechną) czcią;
- błędy słowotwórcze i powstałe w wyniku skojarzeń słowotwórczych. Mamy dwa rodzaje tego typu błędów: inercyjne posługiwanie się produktywnym wzorem słowotwórczym i operowanie środkiem słabo przyswojonym, nie należącym do słownictwa czynnego: np. [...] sarmaci uosabniali (zamiast: uosabiali) ciemnotę i zacofanie; w ten sposób wytłumaczali (zamiast: tłumaczyli) sobie naturalne zjawiska;
- właściwe błędy leksykalne – powstają wtedy, gdy nie wiemy jakiego właściwego słowa użyć i stosujemy takie, które tylko w przybliżeniu odpowiada zamierzonej treści myślowej: Harry chciał pozostać (zamiast: zostać) marynarzem; Panowało kompletne zaciemnienie(!) ludu; Rodzice przyszli (zamiast: doszli) do wniosku;
- błędy w użyciu wyrażeń przyimkowych: Jazon i Odyseusz wiedzieli z dokładnością (zamiast: dokładnie) o miejscu przebywania potworów;
- błędy łączliwości frazeologicznej: Odyseusz od dawna piastował (zamiast: nosił) imię starego wojownika; Zabiegi takie noszą miano nazwy rusyfikacji (pleonazm: miano=nazwa);
- zniekształcenia związków frazeologicznych: Szlachta przywiązywała dużą uwagę (zamiast: wagę) do gospodarki; Trzej bohaterowie narazili się na życie (narazić można się na śmierć, na niebezpieczeństwo);
4. Błędy stylistyczne, które polegają na niedostosowaniu użytego środka językowego do całości wypowiedzi ze względu na jej treść lub formę. Do tego rodzaju błędów zaliczamy:
- wieloznaczność sformułowań: [...] ujrzała rozbitka. Bardzo uradowana, że ktoś nowy przybył do ich rodu, zaprowadziła go do króla i królowej (w intencji autora przybył = "przyszedł", ze względu na połączenie przybył do ich rodu nabiera znaczenia "powiększył liczbę członków rodu");
- skróty myślowe: Mając wysokie dochody niczego mu nie brakuje, zamiast poprawnego: Ponieważ ma wysokie dochody, niczego mu nie brakuje;
- wielosłowność: Adam Mickiewicz został zesłany do Rosji za branie udziału w działalności filomatów i filaretów (zamiast: za udział w działalności);
- powtórzenia wyrazów i konstrukcji: Siostra Polinejka – Antygona, która bardzo kochała brata, wbrew woli króla pochowała brata; Po pewnym czasie poświęcać mu mógł jeszcze więcej czasu;
- naruszenie konwencji gramatycznej: Bardzo ważnym problemem w twórczości Kochanowskiego (i nie tylko u niego) [...] – zdanie nawiasowe odnosi się znaczeniowo do wyrazu "twórczość", a nie "Kochanowski"; poprawna forma: (i nie tylko w jego [twórczości]);
- niejednolitość stylistyczna, która polega m.in. na wtrącaniu elementów języka mówionego do wypowiedzi pisemnej (lub odwrotnie), lub ogólniej – na wykorzystywaniu wzorów stylu właściwego innym gatunkom wypowiedzi niż aktualnie realizowany: Ale wracając do "Żony modnej" Krasickiego [...]. Kucharz. No, ten musi być zagraniczny, żeby najprzeróżniejsze paszteciki i insze łakocie przygotował;
5. Błędy logiczne, czyli językowe odbicie błędów myślenia: Te pytania męczyły wielu uczonych i ludzi (uczeni zostali niejako wyłączeni z gatunku ludzi);
6. Błędy w zakresie tekstu, które powodują, że tekst jako całość jest niepoprawny. Wyróżnić tu można następujące błędy:
- w zakresie treści – tekst nie na temat albo tekst, w którym dygresje przeważają nad wątkiem zasadniczym;
- w zakresie formy – brak którejś z części zasadniczo trójdzielnej kompozycyjnie wypowiedzi lub nieodpowiednie proporcje między poszczególnymi częściami, np. wstęp dłuższy od rozwinięcia (błędy kompozycyjne), lub niedostosowanie formy językowo-stylistycznej tekstu do sytuacji mówienia;
7. Szczególny rodzaj stanowią błędy w zakresie spójności tekstu, które polegają m.in. na:
- braku nawiązań pomiędzy poszczególnymi zdaniami: Nowy dziedzic zabrał się ostro do gospodarowania i od razu zmiarkował drobne kradzieże Gibały. Nie miał on teraz na chleb. [...] (zaimek on odsyła do wyrazu "dziedzic", a nie – zgodnie z intencją – do wyrazu "Gibała");
- pomijaniu istotnych elementów informujących: Walek wściekł się, a kiedy wrócił zbił żonę. Pracował on u młodego dziedzica [...] – między zdaniem 1. i 2. nie ma związku formalnego ani znaczeniowego, można zatem przypuszczać, że jakaś informacja łącząca treści tych zdań została pominięta;
- naruszaniu spójności semantycznej: Młody dziedzic nie był rozrzutny. Gibała zawsze mógł wziąć owsa i zanieść go do Żyda we wsi. Pracując u dziedzica zawsze mógł trochę dorobić – brak związku znaczeniowego między treścią zdania 1. a pozostałymi zdaniami.
Na podstawie: Nauka o języku dla polonistów, pod red. S. Dubisza, wyd. II zmienione i rozszerzone, Warszawa 1998.