Szyk

– linearne (w języku pisanym – w przestrzeni, w języku mówionym – w czasie) uporządkowanie poszczególnych segmentów wypowiedzi. O szyku mówi się zarówno w odniesieniu do wyrazów w zdaniu prostym, jak i do zdań składowych w zdaniu złożonym. Szyk pełni różne funkcje. Jedną z takich funkcji jest gramatyczna funkcja szyku, która polega na ukazywaniu związków gramatycznych między wyrazami. Pozycja danego wyrażenia decyduje o tym, z jakim wyrazem jest ono strukturalnie powiązane, a zmiana jego pozycji w układzie linearnym decyduje również o zmianie znaczenia.

W zdaniach: Zwracamy uwagę podróżnych na pilnowanie bagażu oraz Zwracamy uwagę na pilnowanie bagażu podróżnych, pozycja formy podróżnych wpływa na jej interpretację gramatyczną, a tym samym na znaczenie całego zdania.

Rola szyku gramatycznego jest jednym z kryteriów stosowanych w typologii języków: w językach pozycyjnych i częściowo pozycyjnych istnieją ścisłe zależności między pozycją wyrazu i jego funkcją w zdaniu;

Przykładem języka częściowo pozycyjnego jest język angielski, w którym zmiana szyku w pewnych typach zdań prowadzi do zmiany sensu, np. zdania: John loves Mary i Mary loves John (podmiot zawsze przed czasownikiem, dopełnienie po nim). W polszczyźnie zmiana szyku w zdaniu Jan kocha Marię na Marię kocha Jan nie powoduje zmiany sensu, gdyż to nie szyk, ale końcówki fleksyjne pozwalają odróżnić funkcję składniową wyrazów (w obu zdaniach: Marię to dopełnienie, a Jan to podmiot).

w językach niepozycyjnych (np. w języku pol.) gramatyczna funkcja szyku odgrywa rolę drugoplanową. W językach o szyku swobodnym pojawia się logiczna funkcja szyku, która polega na uwydatnianiu jakiegoś członu przez umieszczenie go na początku lub na końcu wypowiedzenia. Ze względu na logiczną funkcję szyku wyróżnia się szyk neutralny i szyk nacechowany. Do celów stylistycznych wykorzystywana jest stylistyczna funkcja szyku, która polega na świadomym odstępstwie od reguł linearnego uporządkowania. Odchylenia służą wzmocnieniu ekspresji, budowaniu efektu brzmieniowego lub wersyfikacyjnego oraz uniezwyklaniu konstrukcji w celu osiągnięcia efektów artystycznych. Elementy wypowiedzenia występują w linearnym układzie, który wyznacza specyficzne relacje między nimi. Antepozycja to pozycja wyrażenia poprzedzającego dane wyrażenie, np. w polszczyźnie przydawka przymiotna znajduje się zwykle w antepozycji w stosunku do określanego przez nią rzeczownika, tak jak w wyrażeniu mały piesek; postpozycja to pozycja wyrażenia następującego po danym wyrażeniu, np. w zdaniach złożonych zdanie podrzędne przydawkowe najczęściej jest w postpozycji w stosunku do zdania nadrzędnego, tak jak w zdaniu Zobaczyłem dziewczynę, która była bardzo piękna; interpozycja to miejsce między dwoma składnikami wyrażenia złożonego, np. zdanie podrzędne może znajdować się w interpozycji w stosunku do członów zdania nadrzędnego, tak jak w zdaniu Ola, którą poznasz, jest bardzo miła. Zob.: aktualne rozczłonkowanie zdania, stylistyczne środki gramatyczne.

Szyk nacechowany
- szyk sekundarny, w językach niepozycyjnych szyk uznawany za właściwy zdaniom uwikłanym w kontekst. W szyku nacechowanym informację najistotniejszą (remat) umieszcza się zwykle na początku wypowiedzi i na nią pada akcent zdaniowy ((-) akcent).

W polszczyźnie nienacechowany jest szyk: podmiot + orzeczenie. Każde naruszenie tej kolejności prowadzi do nacechowania stylistycznego wypowiedzi, np. Złote słońce wyjrzało zza chmur oraz Złote wyjrzało słońce zza chmur (orzeczenie wewnątrz grupy podmiotu), Wyjrzało zza chmur złote słońce (podmiot po orzeczeniu).

Szyk neutralny
- szyk logiczny, szyk prymarny, w językach niepozycyjnych szyk uznawany za właściwy zdaniom nieuwikłanym w kontekst. W szyku neutralnym na początku zdania umieszcza się temat, a na końcu – remat.

W polszczyźnie za szyk neutralny uważa się układ: podmiot (P) + orzeczenie (O) + dopełnienie (D), np. Jan kocha Marię (P + O + D). Szyk nacechowany związany jest z kontekstem, np. zamiast Jan kocha Marię można powiedzieć Marię kocha Jan (D + O + P), inaczej hierarchizując znaczeniowo składniki zdania.

Szyk w języku polskim

Język polski jest językiem niepozycyjnym, szyk wyrażeń jest w nim swobodny, ale nie zupełnie dowolny. Określenie "swobodny" oznacza, że poszczególne segmenty mogą zajmować więcej niż jedną pozycję w ciągu linearnym. O kolejności członów decydują zwykle względy znaczeniowe (logiczna funkcja szyku) i stylistyczne (stylistyczna funkcja szyku). Istnieją jednak pewne zasady dotyczące szyku wyrazów w zdaniu, których naruszenie prowadzi do zmiany sensu wypowiedzi (gramatyczna funkcja szyku) lub powstania wypowiedzi niepoprawnych.

Rola szyku gramatycznego w polszczyźnie jest drugoplanowa, ale istnieją konstrukcje, w których szyk jest czynnikiem decydującym o znaczeniu. Należą do nich zdania typu: Byt określa świadomość; Widzew pokonał Motor, w których podmiotu (w mianowniku) i dopełnienia (w bierniku) nie można rozpoznać po formach fleksyjnych (byt i świadomość mogą być mianownikiem lub biernikiem). Tylko przy założeniu, że powyższe zdania mają szyk neutralny, można je zinterpretować zgodnie z zasadą: P + O + D. W praktyce warto unikać tego typu wypowiedzeń, aby nie zakłócać komunikacji niejasnością komunikatu.
  • szyk enklityk: nie można przesuwać na pozycję akcentowaną krótkich form zaimków, np. Mi zrób kanapkę (zamiast: Zrób mi kanapkę przy szyku neutralnym lub Mnie zrób kanapkę przy szyku nacechowanym). Zob. akcent.
  • szyk imienia i nazwiska: imię poprzedza nazwisko; w spisach alfabetycznych (np. w książce telefonicznej, w dzienniku klasowym), gdy istotne jest szybkie odnalezienie nazwiska, dopuszcza się szyk odwrotny.
  • szyk partykuł: partykuła występuje bezpośrednio przed wyrazem, którego dotyczy; zmiana szyku partykuły w zdaniu zmienia sens tego zdania (np. On tylko chciał cię przeprosić i Tylko on chciał cię przeprosić). Zob. partykuła.
  • szyk przydawki przymiotnej i rzeczownika: przydawka charakteryzująca, czyli określająca cechy indywidualne, przypadkowe, zajmuje antepozycję w stosunku do określanego rzeczownika (np. pospolita twarz); przydawka klasyfikująca, czyli dotycząca cechy stałej, gatunkowej, najważniejszej, zajmuje postpozycję w stosunku do określanego rzeczownika (np. rumianek pospolity). Zob. przydawka.
    W wyrażeniu pracownik kulturalny występuje przydawka klasyfikująca (wskazuje się cechę, która pozwala wyodrębnić określony typ pracowników – zajmujących się kulturą), a w wyrażeniu kulturalny pracownik – przydawka charakteryzująca (wskazuje się jedną z wielu możliwych cech konkretnego pracownika). Szyk przydawki często decyduje o znaczeniu całego wyrażenia, przydawka klasyfikująca bywa zwykle częścią dwuczłonowej nazwy: np. zwyczajny profesor ("profesor taki, jak inni") – profesor zwyczajny ("tytuł naukowy").
  • szyk składników konstrukcji współrzędnych: spójnik współrzędny ma stałą pozycję między łączonymi składnikami współrzędnymi (np. pomyślał i zrobił, ale nie zrobił pomyślał czy i zrobił pomyślał); pozostałe składniki konstrukcji współrzędnych mają szyk dowolny (np. uczy angielskiego i niemieckiego lub uczy niemieckiego i angielskiego). Zob. spójnik.

Źródło: Słownik gramatyki języka polskiego, pod red. W. Gruszczyńskiego, J. Bralczyka, Warszawa 2002.