Formy orzeczenia łączącego się z podmiotem szeregowym

Jednym z rodzajów podmiotu jest podmiot szeregowy składający się z dówch lub wiecej składników, np. W moim ogrodzie rosną jabłonie, śliwy i grusze; Brat i siostra wyszli do kina; Ani Marta, ani Kasia nie odrobiła lekcji. Orzeczenie łączące się z podmiotem szeregowym przybiera na ogół formę liczby mnogiej, niekiedy jednak dopuszczalna jest też forma liczby pojedynczej (jak w ostatnim przykładzie).

Trudność w wyborze formy wynika z konfliktu dwu tendencji: realnoznaczeniowej (tzn. uświadamianie sobie mnogości podmiotu, co sugeruje formę liczby mnogiej) i formalnogramatycznej (wpływu rzeczownika bezpośrednio sąsiadującego z orzeczeniem, co "podpowiada" formę liczby pojedynczej). We współczesnej polszczyźnie działa przede wszystkim zasada zgody realnoznaczeniowej, czyli orzeczenie przybiera forme liczby mnogiej – prawie bezwyjątkowo, gdy w skład szeregu wchodzą dwa rzeczowniki osobowe i gdy składniki podmiotu wiąże spójnik łączny (i, oraz itp.):

Marek i Paweł wybierają się dziś na dyskotekę;
Zosia i Ania były wczoraj u kosmetyczki.

Liczbę pojedynczą można jednak niekiedy stosować:

  • gdy w skład podmiotu wchodzą rzeczowniki nieżywotne, abstrakcyjne, zwłaszcza tego samego rodzaju: Niechęć i obawa kierowała jego postępowaniem;
  • gdy składniki podmiotu łączy spójnik alternatywny lub wyłączający (albo, lub, bądź, czy; ani-ani): Nie wie tego jeszcze ani bramkarz, ani dwaj obrońcy, ani żaden z widzów; Rozbił ten samochód Wojtek albo Marcin.

Szczególnym typem podmiotu szeregowego jest połączenie w rodzaju: Janek z bratem, ojciec z synami. Jego człon nadrzędnikowy bywa nazywany podmiotem towarzyszącym. Przy takim podmiocie zazwyczaj używa się orzeczenia w formie liczby mnogiej:

Janek z bratem pojechali na urlop.
Ojciec z synami wybierają się na ryby.

Jednak w przypadku gdy podmiot towarzyszący jest znaczeniowo nierównorzędny z podmiotem mianownikowym, orzeczenie przybiera postać liczby pojedynczej:

Janek z psem poszedł na spacer.
Ojciec z dzieckiem wszedł do pokoju.

Jeśli chodzi o zgodę rodzajową, to występuje ona wówczas, gdy czasownik ma formę czasu przeszłego, przyszłego złożonego lub trybu przypuszczającego:

Syn spał, córka spała, dziecko spało.
Syn będzie czytał, córka będzie czytała, dziecko będzie czytało.
Syn zjadłby obiad, córka zjadłaby obiad, dziecko zjadłoby obiad.

W wypadku "konfliktu rodzajów" (gdy składnikami podmiotu szeregowego są rzeczowniki oznaczające osoby różnej płci) orzeczenie otrzymuje formę męskoosobową:

Syn i córka wyjechali na wakacje.
Państwo Kowalscy wybrali się na wczasy. Dziewczynka i kot biegali po pokoju.

Jeżeli składnikiem podmiotu szeregowego są różne zaimki osobowe, to orzeczenie występuje w liczbie mnogiej, przy czym osoba 1. ma przewagę nad 2. i 3., a 2. nad 3.:

Zarówno on, jak i ja zasłużyliśmy na nagrodę.
I my, i wy dostaniemy wyróżnienie.
I ty, i on zdaliście egzamin doskonale.

Na podstawie: Nauka o języku dla polonistów, pod red. S. Dubisza, wyd. III, Warszawa 1999.