XLIX. Komunikacja literacka i komunikacja społeczna w drugiej połowie XIX wieku – problem cenzury

  • Dwa obiegi literackie: legalny i nielegalny. Obchodzenie zakazów cenzorskich; dokuczliwość cenzury.
  • "Mowa ezopowa" i jej odmiany. Figury języka ezopowego; metafory, synekdochy, aluzje, metonimie, przemilczenia.
  • Kostium antyczny i historyczny dla treści niecenzuralnych.
  • Przyroda jako świadek historii.
  • Porozumienie z czytelnikiem; jego umiejętność czytania "między wierszami"; polityczno-patriotyczne nadinterpretacje: ten okropny język ezopowy!
  • Zdradliwy pragmatyzm autocenzury: piszę o tym, o czym wolno pisać.

Utwory:

  • Orzeszkowej Rodzina Brochwiczów, Nad Niemnem, Dwa bieguny, Australczyk, opowiadania antyczne, np. Tytan, faun i nimfa z tomu Przędze (Pisma zebrane red. J. Krzyżanowski, t. 34, Warszawa 1950) oraz opowiadania: Co mówił stary Klon, Wesele Wiesiołka, z tomu Chwile (Pisma zebrane, t. 32, Warszawa 1951); Sienkiewicza Humoreski z teki Worszyłły; Prusa Lalka, Faraon; Konopnickiej nowele i opowiadania.

Konteksty historyczne i teoretycznoliterackie:

  • I. Dąmbska, O funkcjach semiotycznych milczenia, w: Znaki i myśli. Wybór prac z semiotyki, teorii nauki i historii filozofii, Warszawa 1975.
  • F. Ramotowska, Sto lat "cenzury rządowej" pod zaborem rosyjskim (1815-1915) – podstawy normatywne, instrumenty wykonawcze, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki i A. Brodzka, Warszawa 1992, t. 1.
  • S. Skwarczyńska, Przemilczenie jako element strukturalny dzieła literackiego, w: Z teorii literatury cztery rozprawy. Łódź, br.

Opracowania:

  • H. Bałabuch, Nie tylko cenzura. Prasa prowincjonalna Królestwa Polskiego w rosyjskim systemie prasowym w latach 1865-1916, Lublin 2001.
  • M. Dąbrowska, Szkice myśli o Bolesławie Prusie, "Twórczość" 1954, nr 7; przedruk w: Myśli o sprawach i ludziach, Warszawa 1956. Przedruk fragm. w: Pisma rozproszone, red. E. Korzeniewska, Kraków 1964, t. 2 pod tytułem "Lalka". Humor, styl, człowiek myślący.
  • G. Kucharczyk, Cenzura pruska w Wielkopolsce w czasach zaborów 1815-1914, Poznań 2001.
  • A. Martuszewska, Porozumienie z czytelnikiem (o "ezopowym języku" powieści pozytywistycznej), w: Problemy odbioru i odbiorcy. Studia, red. T. Bujnicki i J. Sławiński, Wrocław 1977.
  • A. Martuszewska, Pozytywistyczna mowa ezopowa w kontekście literackich kategorii dotyczących milczenia i przemilczenia, w: Z domu niewoli. Sytuacja polityczna a kultura literacka w drugiej połowie XIX wieku, red. J. Maciejewski, Wrocław 1988.
  • A. Martuszewska, Motywy patriotyczne w pozytywistycznej powieści tendencyjnej, w: Literatura południa wieku. Twórczość lat sześćdziesiątych XIX stulecia wobec romantyzmu i pozytywizmu, red. J. Maciejewski, Warszawa 1992.
  • A. Martuszewska, Pozytywistyczne parabole, Gdańsk 1997.
  • B. Mazan, Interpretacje przepisów cenzuralnych oraz piśmiennictwa polskiego i obcego przez Warszawski Komitet Cenzury w okresie pozytywizmu. Syndrom "kawa z mlekiem", w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki i A. Brodzka, Warszawa 1992, t. 1.
  • Tegoż, Wpływ cenzury carskiej na twórczość młodego Świętochowskiego, w: Z domu niewoli...
  • E. Paczoska, "Lalka", czyli rozpad świata, Białystok 1995.
  • P. Szreter, Cenzura rosyjska w Warszawie między powstaniem styczniowym a rewolucją 1905-1907. Strategie działania, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne.
  • M. Szydłowska, Cenzura teatralna w Galicji w dobie autonomicznej, 1860-1914, Kraków 1995.
  • Świat pod kontrolą. Wybór materiałów z archiwum cenzury rosyjskiej w Warszawie, wybór, przekł. i oprac. M. Prussak, Warszawa 1994.