III. Kategorie gramatyczne języka polskiego – fleksja funkcjonalna

  • Forma wyrazowa jako zinterpretowana gramatycznie i znaczeniowo jednostka tekstu:
    1. typy morfemów tworzących formę wyrazową: leksykalne (rdzenne i słowotwórcze) i gramatyczne;
    2. typy konstrukcji fleksyjnych (charakterystyka funkcjonalna morfemów gramatycznych): konstrukcja syntetyczna, aglutynacyjna i analityczna.
    3. cechy językowe (fleksyjne i składniowe) wyrażane za pomocą morfemów gramatycznych.
  • Pojęcia: kategoria gramatyczna (rozłączny podział form wyrazowych ze względu na daną cechę językową) i wartość kategorii gramatycznej (podzbiór form wyrazowych otrzymany w wyniku ich podziału ze względu na daną cechę językową). Klasyfikacja morfologiczna kategorii gramatycznych: kategorie paradygmatyczne i kategorie klasyfikujące – własności fleksyjne form wyrazowych a własności gramatyczne leksemów (wyrazów).
  • Przypadek, liczba, rodzaj, osoba, czas, tryb, aspekt jako cechy językowe służące za podstawę wyróżniania kategorii gramatycznych polszczyzny:
    1. funkcje poszczególnych kategorii gramatycznych;
    2. sposób przysługiwania danych cech językowych wyrazom określanym jako rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i czasowniki;
    3. pojęcia: zneutralizowana wartość kategorii gramatycznej i część mowy obojętna na kategorię gramatyczną.
  • Wartości kategorii klasyfikujących:
    1. wartości kategorii rodzaju rzeczownika a sposób ich wyodrębniania
      (ile rodzajów jest w polskim?) lub:
    2. wartości kategorii aspektu czasownika a zasób jego form wyrazowych, lub:
    3. rzeczowniki "bez liczby mnogiej" (singularia tantum) i rzeczowniki "bez liczby pojedynczej" (pluralia tantum).
  • Wartości kategorii paradygmatycznych i ich wykładniki:
    1. wielość i wielofunkcyjność wykładników wartości kategorii przypadka rzeczownika (typy motywacji końcówek a ich repartycja)
      lub:
    2. wartości kategorii trybu, czasu oraz osoby czasownika i ich wykładniki.
  • Homonimia form gramatycznych – źródła, sposoby rozwiązywania homonimii (tzw. dehomonimizacji).
  • Stopień przymiotnika i przysłówka oraz strona czasownika jako kategorie gramatyczne z pogranicza fleksji, składni i słowotwórstwa.

Lektura:

  • Odpowiednie fragmenty pozycji z Lektury ogólnej, przede wszystkim: 3, 6 (hasło: Kategorie gramatyczne), 29 (s. XXXV-XLIX), 84 (129-137 i 153-224), 112, 113, 118, oraz 71, 82, 102, 122, 124.

Ponadto:

  • E. Awramiuk, Systematyczność polskiej homonimii międzyparadygmatycznej, Białystok 2000.
  • B. Klebanowska, Kategorie morfologiczne w Gramatyce współczesnego języka polskiego, w: "Studia Gramatyczne" VIII, Wrocław 1987, s. 53-64.
  • J. Kuryłowicz, O rozwoju kategorii gramatycznych, Kraków 1968, w: "Nauka dla Wszystkich".
  • R. Laskowski, Niektóre trudności i kwestie sporne w opisie fleksji języka polskiego, w: "Studia Gramatyczne" VIII, Wrocław 1987, s. 99-122.
  • J. Rokoszowa, Czas a język i Kategoria strony, w: Język-czas-milczenie, red. L. Bednarczuk, Kraków 1999, s. 7-183.
  • Słownik gramatyki, red. J. Bralczyk, w: Gruszczyński, Warszawa 2002 (wybrane artykuły).