OLiJP 2008/2009 – Temat 4

Język a płeć. Perspektywy historycznoliterackie, lingwistyczne, feministyczne

Zadanie polegałoby na próbie pisemnej odpowiedzi na pytanie, czy istnieje zależność między językiem a płcią mówiącego, czy kobiety mówią/piszą inaczej od mężczyzn, gdzie (tzn. na jakim poziomie języka, na poziomie systemu, langue, czy na poziomie praktyki mówienia, parole) szukać symptomów zróżnicowania językowego, na czym zróżnicowanie to polega, jak przejawia się w tekstach literackich, a jak w mowie potocznej. Odrębną odsłonę tematu, do której można ograniczyć swój wybór, stanowi "płeć" języka, tzn. funkcjonująca w nim (tak jest w polszczyźnie) kategoria rodzaju. Czy rodzaj gramatyczny jest taką samą kategorią językową jak wszystkie inne? Czy jesteśmy gotowi nadawać tej kategorii specjalne znaczenie? Czy kategorie językowe dotyczą samego języka czy także świata, który opisują? Czy w analizie zjawisk historycznoliterackich (np. języka postaci, sytuacji mówienia) lub lingwistycznych (np. kategoria rodzaju) należy odsuwać na bok wszelkie aspekty pozatekstowe, ideologiczne, czy też należy je brać pod uwagę? Innymi słowy: czy literackie sytuacje mówienia odzwierciedlają pozatekstowy porządek społeczny, w którym obie płcie pełnią zróżnicowane role?

Autorzy zadania spodziewają się, iż wzorcowe wykonanie tematu obejmować będzie nie tylko wypowiedź teoretyczną, ale też część analityczną odwołującą się do praktyk codziennego mówienia albo do wzorów literackiego wykorzystania językowych gier z kategorią płci/rodzaju.

Moduł historycznoliteracki (i feministyczny)

  • czy istnieje język kobiecy/męski, czy raczej język kobiet i język mężczyzn; koncepcja języka kobiecego jako języka niemego, niewysłowionego, paradoksy tej koncepcji
  • czy język dominuje nad podmiotem, czy podmiot nad językiem; czy kobiety są autonomiczne wobec języka, czy skazane na wybór czegoś, co nie jest "ich", co zostało ukształtowane przez tradycję męską
  • na jakim poziomie języka należy szukać kobiecego śladu; na poziomie langue czy na poziomie parole (terminy de Saussure'a), czy raczej w tekście, tj. w doborze słownictwa, w składni, w innych "niesystemowych" aspektach tekstu (nastrój, liryzm, empatia)
  • czy poszczególne style mówienia, poszczególne gatunki mowy, sytuacje mówienia dostępne są obu płciom; jak kwestia owej dostępności kształtowała się na przestrzeni wieków
  • mówienie kobiet jako mówienie antyretoryczne; przykłady takiego mówienia; tradycja retoryczna w oracjach męskich
  • czy kobiety przedstawiane literacko zawsze mówią własnym głosem, czy są raczej reprezentowane przez narratora (inną postać). Jakie sytuacje mówienia są im dane, a jakie nie (przegląd stanu rzeczy w poszczególnych epokach)
  • styl kobiecy; podróbki "stylu" kobiecego, mistyfikacje, podszywanie się pod podmiot męski lub kobiecy, posługiwanie się pseudonimami "pożyczonymi" od innej płci, cele tych mistyfikacji (Maria Komornicka, Zofia Trzeszczkowska, Maria Konopnicka)

Moduł lingwistyczny

Przedstaw własną próbę rozumienia wyszczególnionych niżej zagadnień. Odwołaj się do podbudowanej lekturą analizy zebranych przez siebie co najmniej kilkunastu zróżnicowanych stylowo przykładów pochodzących ze współczesnych tekstów. Podaj lokalizację każdego z ich (np. zasłyszane podczas spotkania, lekcji itp. z 3.10.2008, wypowiedź chłopca, ogłoszenie administracji z września 2008 r., notatka w gazecie XYZ z 30 maja 2008 r., dyskusja na forum internetowym XYZ z 14 sierpnia 2006 r.)

Czy opisując świat po polsku, świadomie skazujemy się na manifestację nierówności "płci", a może językowe równouprawnienie "płci" w polszczyźnie jest możliwe?

Jakie są tekstowe koszty przyjęcia postawy, w myśl której zwalczanie asymetrii rodzajowo-płciowej w polskich tekstach stanowi wartość nadrzędną?

  • gramatyczna kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim:
    • dyskusja na temat zasad wyodrębniania wartości tej kategorii i jej konsekwencje dla opisu gramatycznego i słownikowego,
    • gramatyczne uzasadnienie wyodrębnienia trzech rodzajów męskich i jednego żeńskiego,
  • nazwy wartości kategorii gramatycznej rodzaju jako etykietki:
    • do kogo lub czego odnoszą się rzeczowniki męskoosobowe, męskozwierzęce, męskorzeczowe, żeńskie, nijakie i pluralia tantum – przykłady zgodności i rozbieżności poszczególnych nazw wartości rodzaju w polszczyźnie i "płci" desygnatów określanych tymi nazwami rzeczowników,
  • wartość kategorii rodzaju a kategoria deprecjatywności w języku polskim,
  • powody utożsamiania rodzaju gramatycznego z płcią,
  • konieczność uzgodnienia wartości rodzaju składników polskiego tekstu – przejaw uniwersalizmu odniesienia form męskoosobowych czy "niesymetrycznego" nacechowania,
  • nazwy żeńskie we współczesnej polszczyźnie a ich pochodność słowotwórcza od nazw męskich:
    • pragmatyczne ograniczenia w tworzeniu i używaniu nazw żeńskich

Bibliografia:

Lektury wprowadzające:

  • F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, tłum. K. Kasprzyk, wyd. 2., Warszawa 1991, s. 35-50 i 89-102.
  • M. Bachtin, Problem gatunków mowy, w: tegoż, Estetyka twórczości słownej, tłum. D. Ulicka. Warszawa 1986
  • Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński. Lublin 1990
  • "Feministyczny" numer "Tekstów Drugich" 1993 nr 4/5/6 (do wyboru)
  • P. Dybel, Zagadka «drugiej płci». Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i feminizmie. Kraków 2006 (rozdział II: W imię Matki. Postfeministyczne krytyki Freuda i Lacana, podrozdział 1: «Pisanie kobiece» Irigaray, i 2: Czy istnieje dyskurs kobiecy? Dylematy i rozterki)
  • M. Mosakowski, Strategie wymazywania. Kobiece bohaterki w męskich tekstach francuskiego Oświecenia. Gdańsk 2007 (fragmenty)

Bibliografia szczegółowa:

  • R. Lakoff, Język a sytuacja kobiety, tłum. U. Niklas, w: Język w świetle nauki, wybór i wstęp B. Stanosz. Warszawa 1980
  • K. Handke, Rola kobiet w przekształcaniu współczesnej polszczyzny kolokwialnej. "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Językowego". 1986
  • Język a kultura. T.9: Płeć w języku i w kulturze, pod red. J. Anusiewicza, K. Handke. Wrocław 1994.
  • D. Tannen, Ty nic nie rozumiesz! Kobieta i mężczyzna w rozmowie, tłum. A. Sylwanowicz. Warszawa 1994
  • D. Tannen, Co to ma znaczyć? Jak style konwersacyjne kobiet i mężczyzn wpływają na to, kto jest wysłuchany, kto zbiera laury i co jest zrobione w pracy, tłum. A. Sylwanowicz. Poznań 1997;
  • Z. Kloch, Język i płeć: różne podejścia badawcze. "Pamiętnik Literacki" 2000, z.1
  • D.K. Ivy, P. Backlund, Język kobiet i język mężczyzn, tłum. P. Kostyło. w: Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, red. J. Stewart. Wstęp do wydania polskiego K. Skarżyńska. Tłum. różni. Warszawa 2000.
  • M. Bańko, O rodzaju gramatycznym raz jeszcze, w: Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa, Warszawa 2001, s. 219-236.
  • M. Bakalarczyk-Nowosad, Płeć a rodzaj gramatyczny we współczesnych ofertach pracy. "Poradnik językowy" 2003, nr 5.
  • M. Karwatowska, J. Szpyra-Kozłowska, Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim. Lublin 2005.
  • Język polski. Kompendium, red. M. Derwojedowa, H. Karaś, D. Kopcińska, Warszawa 2005, s. 176-179 i 365-367.
  • M. Łaziński, Asymetria rodzajowo-płciowa, w: O panach i paniach, Warszawa 2006, s. 144-353.
  • M. Głowiński, Monolog wewnętrzny Telimeny, w: tegoż, Monolog wewnętrzny Telimeny i inne szkice. Kraków 2007
  • H. Bartwicka, Gatunki mowy a język kobiet (na przykładzie języka rosyjskiego). "Linguistica Bidgostiana", tom IV. Bydgoszcz 2007
  • Z. Saloni, W. Gruszczyński, M. Woliński, R. Wołosz, Podstawy teoretyczne w: Słownik gramatyczny języka polskiego, Warszawa 2007, s. 29-42.