Analiza utworów literackich
Analiza i interpretacja to niewątpliwie istotne składniki nauki języka polskiego w szkole. Można by zaryzykować nawet twierdzenie, że najistotniejsze, gdyż to właśnie umiejętności analityczno-interpretacyjne umożliwiają nam świadomy i krytyczny stosunek do otaczających nas zjawisk życia społecznego, politycznego i kulturalnego. Umiejętności te są również, co oczywiste, niezbędne, jeśli chcemy rozumieć i ocieniać, np. pod względem estetycznym lub etycznym, wszelkiego rodzaju teksty, z którymi się na co dzień, również w szkole, spotykamy.
Niemniej praktyka szkolna pokazuje, że dla przeciętnego, typowego ucznia właśnie zabiegi analityczne funkcjonują jako czynności oderwane, abstrakcyjne, będące sztuką dla sztuki; zaś interpretacja sprowadza się do mniej lub bardziej wiernego powtórzenia odbieranych jako arbitralne słów nauczyciela lub odtworzenia treści bryku. I rzeczywiście, w przypadku odpowiedzi ustnych z ostatnich kilku lekcji przeważa ta pierwsza możliwość, natomiast przy pisaniu prac pisemnych – druga.
Problem jest o tyle istotny, że uczeń, korzystając z wszelkiego rodzaju bryków, ściąg i gotowców, w sposób bezwiedny przyswaja sobie schematyczny, opierający się na wszelkiego typu uproszczonych klasyfikacjach i wyliczeniach, pozbawiony – jakby powiedział Herbert – urody koniunktiwu, styl pisania; mało tego, myślenia również. O żadnej indywidualności czy oryginalności mowy tu być nie może, zwłaszcza jeżeli weźmie się jeszcze pod uwagę fakt, że bryki prezentując przede wszystkim skostniałe formuły interpretacyjne oraz zbanalizowane i uproszczone wnioski, nie uwzględniają w ogóle lub w niedostatecznym stopniu właściwej argumentacji, różnorodnych możliwości odczytywania znaczeń, subtelności procesu dochodzenia do wniosków, nie mówiąc już o indywidualnym zabarwieniu interpretacji. Efekt jest taki, że powtórzywszy czy przytoczywszy brykowe mądrości w wypowiedzi ustnej lub pisemnej, uczeń na zasadnicze dla świadomej interpretacji pytanie: "dlaczego?" – robi wielkie oczy lub zapada w śpiączkę.
Warto by jednak, zarówno z punktu widzenia potrzeb szkolnych, jak i osobistych, zmienić zarysowany powyżej stan rzeczy tak, aby analiza i interpretacja, będąc czynnościami uporządkowanymi i świadomymi, umożliwiały uczniowi pełniejsze, a przede wszystkim samodzielne rozumienie wszelkich czytanych tekstów, co z pewnością jest warunkiem wszelkiego indywidualnego rozwoju. Dlatego też proponujemy zapoznanie się z poniższymi uwagami dotyczącymi znaczenia i zastosowania pojęć "analizy" i "interpretacji".
Przyszedł czas, żeby zająć się zasadniczym pytaniem, mianowicie: czym jest "analiza" i "interpretacja". Na początku zajmiemy się tym pierwszym pojęciem.
Analiza wiąże się, mówiąc najogólniej, z budową utworu literackiego. Polega na wyodrębnianiu i nazywaniu jego elementów składowych. Te zaś mają naturę językową, ponieważ podstawowym materiałem, budulcem dzieła literackiego jest, jak wiadomo, język. Język jest z kolei hierarchiczną strukturą, systemem, w którym można wyróżnić cztery zasadnicze podsystemy czy też poziomy jego wewnętrznej organizacji.
Po pierwsze więc mamy głoski, czyli zespoły wszystkich fizycznych cech poszczególnych dźwięków, tworzących podstawowe elementy mowy. Niemniej z punktu widzenia systemu językowego istotniejszym pojęciem jest fonem, czyli zbiór jedynie tych cech głoski (dźwięku), które odróżniają od siebie pod względem znaczenia wyrazy i ich formy gramatyczne. Fonemy (a jest ich w języku polskim 41) tworzą pierwszy i podstawowy poziom języka – podsystem fonologiczny. Fonemy łączą się w najmniejsze elementy języka posiadające znaczenie – morfemy (rdzenne, słowotwórcze i relacyjne) – otrzymujemy w ten sposób podsystem morfologiczny. Morfemy z kolei tworzą leksemy (w uproszczeniu: wyrazy), a ich zbiór daje nam podsystem leksykalny (słownik). W przypadku językowej komunikacji rzadko kiedy używamy pojedynczych wyrazów, posługujemy się raczej zdaniami czy też szerzej wypowiedzeniami. Schematy i reguły ich tworzenia zawiera ostatni podsystem języka – składniowy.
Można więc powiedzieć, że utwór literacki składa się z fonemów (głosek), morfemów, leksemów (wyrazów) i wypowiedzeń, czyli stanowi – podobnie jak język – strukturę, twór hierarchiczny. Przeprowadzając analizę tekstu, innymi słowy, dokonując jego analitycznego opisu, wyodrębniamy i nazywamy pojedyncze głoski, morfemy, wyrazy i wypowiedzenia lub też ich układy, biorąc pod uwagę ich funkcję stylistyczną i artystyczną; badamy również relacje (związki), jakie występują pomiędzy tymi elementami. W ten sposób możemy w utworze dostrzec i określić takie zjawiska, jak np. instrumentacja głoskowa (jak sama nazwa wskazuje, realizuje się ona na poziomie pojedynczych głosek), neologizmy, różnego rodzaju gry słów (te z kolei środki mają charakter morfologiczno-leksykalny), paralelizm składniowy, inwersja, szyk antycypacyjny (zabiegi te dotyczą poziomu składniowego).
Opracowanie: R. Bednarz