Barok

  Epoka: Utwory, autorzy – Filozofia – Gatunki – Pojęcia, motywy, toposy

BAROK
- to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy XVIII wieku. Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokęliteracką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treściutworów i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry słów czy mnożeniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej zachodniej Europy. W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajóweuropejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu – spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwuformy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegajązałożenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzeniaziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna. Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła.Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdziewzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziomtego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie – pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obniżeniepoziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie językaliterackiego (makaronizm – obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie – patriotyzm,pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady – obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie IIpołowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Buntychłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł doskutku ani jeden. Nazwa barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco,oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowyXVIII wieku. W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką, trwającą od schyłku latosiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:Faza pierwsza – wczesny barok – trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński), nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.Faza druga – barok dojrzały – przypada na środkowe lata wieku XVII (do latsiedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymiJana Andrzeja Morsztyna – mistrza paradoksu i konceptu.Faza trzecia (ostatnia) – późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki,Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.
Nurty literackie baroku: marinizm – nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino, marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonięmiędzy treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:
+ inwersja, czyli szyk przestawny;
+ paradoks
+ alegoria
+ anafora
+ gradacja
+ hiperbola
+ antyteza
+ przeciwstawienie
+ koncept
+ oksymoron
+ parafraza
+ omówienie
+ pointa

sarmatyzm – całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi,przekonanie o świetności polskiego ustroju – monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego – nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm, oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic-rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta, miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic – obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu.

Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowychzasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

 PoczątekUtwory, autorzy

Jan Andrzej Morsztyn
Sonet "Do trupa" należy do najgłośniejszych wierszy miłosnych Morsztyna. Zaskakuje on czytelnika nie tylko tytułem, lecz i treścią. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa, np.: pierwszego zabiła strzała miłości, drugiego – strzała śmierci, obu ogarnia ciemność, u jednego spowodował ją brak nadziei na odwzajemnienie uczucia, u drugiego – grobowe mroki. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój umarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności.

Wacław Potocki
Wacław Potocki (1621-1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał (sądy i środowisko szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten lepszy": "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki / Czemuż to? – Bo źle wierzył". Potocki piętnuje w swojej twórczości wady narodowe. Elementy takie można znaleźć w utworach "Ogród fraszek" (1800 utworów różnej wielkości iróżnorodnej treści). "Ogród fraszek" – tworzy 1800 utworów rozmaitej wielkości i treści (o czym mówi dziwaczny i bardzo rozbudowany tytuł – "Ogród ale nie plewiony, bróg, ale co snop to innego zboża" itd. wypełniający całą stronicę). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w którym nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" – "widząc, że nikt go zgoła nie słucha, poszedł i sam spać". W "Zbytkach polskich" z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy – "O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża". Tytuł kolejnego utworu – "Polska nierządem stoi" – jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem".

Pamiętniki – Jan Chryzostom Pasek
Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawianych faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się, pamiętniki są doskonałym źródłem poznawania ludzi i obyczajowości tamtego okresu. Tę role spełniają "Pamiętniki" Paska. Zostały wydane drukiem w 1836 roku i od razu zdobyły szerokie rzesze czytelników. Ze względu na zawartość są ważnym źródłem historycznym, którego wiarygodność potwierdzają relacje ludzi biorących udział w wydarzeniach. Swoje "Pamiętniki" Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywał pod koniec życia, w latach 1690-1695. Stanowią one najwybitniejszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego i obejmują lata 1656-1688. W pamiętniku można wyodrębnić dwie części: pierwszą poświęconą wojennym losom autora (1656-1666), drugą natomiast opisującą Paska jako gospodarza i obywatela (1667-1688). Walory historyczno-dokumentacyjne utworu są bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zostały zarazem poddane poetyce gawędy: autor swobodnie dokonuje wyboru tematów, gromadzi tylko te fakty, których wymagają prezentowane wspomnienia oraz podporządkowuje materiał historyczny przemyślanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowieściom autobiograficznym. Historia w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paskaw ynika z doświadczeń autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego. W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską. Niektórym wydarzeniom poświęca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy duńskiej, oblężenia i bitwy morskie, ocenia z głębokim przygnębieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pogłębiające nędzę wśród szlachty i chłopów. Druga część "Pamiętników" opisuje ziemiański żywot Polaka. Polityka niewiele już autora interesuje, a główną treścią wspomnień stają się osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia więc organizowane przez siebie, słynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlę ptaków i tresowaną wydrę, którą podarował królowi Janowi III Sobieskiemu. Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskwą, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom, nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego".
"Pamiętniki" zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy itylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w których Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają sięopisy batalistyczne. "Pamiętniki" Paska to także wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "Pamiętników", wydaje się szczególnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk życia społecznego późnej fazy kultury barokowej. Będzie to więc wizerunek osoby fanatycznie przywiązanej do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełnej niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, ale zarazem tolerancyjnej i szanującej zwyczaj lokalny. Z wyprawy duńskiej Pasek przywiózł wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potępień "pozamorskich" zwyczajów, był jednak zdecydowanie przekonany o wyższości rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i życia.
"Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki. Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, które mogłyby przedstawić szlachtę w złym, negatywnym świetle. Czasem jednak, opisując rozmaite militarne zwłaszcza wydarzenia, nieświadomie kreśli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa (np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-dokumentacyjnego punktu widzenia ważny okazuje się również krytycyzm oceny niektórych zjawisk życia społeczno-politycznego Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś realizm w charakterystyce prywaty i kosmopolityzmu magnaterii.
"Pamiętniki" Paska mają także istotne cechy dzieła literackiego. Sama już gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzieło Paska łączy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii, jednakże w jego strukturze można odnaleźć także i inne cechy gatunkowe: syntetyczne informacje raptularza, diariuszowy dokumentaryzm oraz właściwy dla itenariuszy opis egzotycznych krajów i ludów. Zespolenie tych różnych odmian gatunkowych i podporządkowanie ich poetyce swobodnej gawędy tworzy niezwykle silny artystycznie wyraz "Pamiętników" Paska. Elementem wzmagającym literacki sens dzieła staje się również dążność do fabularyzacji rezentowanych epizodów. Beletryzacja "Pamiętników" kształtuje powieściowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jako bohatera literackiego. Osobną artystyczną wartością dzieła Jana Chryzostoma Paska jest język i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym przeżycia bądź zdarzenia opisywane są językiem barwnym i potocznym. Pasek z dużą literacką umiejętnością odtwarza między innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu i gawędziarskiemu towarzyszy również ożywienie akcji licznymi anegdotami i przysłowiami, często o charakterze humorystycznym i ironicznym. Wymienione właściwości "Pamiętników" Paska sytuują dzieło kronikarza na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej.

Molier "Świętoszek"
- to jeden z najważniejszych utworów barokowych. W XVII-wiecznej Francji ingerencja religii we wszystkie sfery życia była olbrzymia. Katolicyzm, zagrożony świecką ideologią renesansu, bronił zaciekle swoich pozycji. Powstało szereg stowarzyszeń (złożonych z duchownych i świeckich), otoczonych tajemnicą, które rozciągały cenzurę na życie prywatne. Sprawy religijne obchodziły wszystkich bez wyjątku. Obawa przed represjami ze strony Kościoła budzi obłudę religijną, bigoterię, fałszywą pobożność. Często pod płaszczykiem świętych haseł spryciarze dorabiali się niemałych majątków i wysokich zaszczytów. Widział to Molier oczami badacza wszystkich wypaczeń ludzkiej natury. Sam znał wielu tych "świątobliwych ludzi" i wiedział, co naprawdę kryje ich troska o "dobro nieba". Stąd też taki ostry na nich atak w "Świętoszku". Wyszydzając sprytnych obłudników, których symbolem był Tartuffe, Molier ściągnął na siebie ostre protesty wszelkich cenzorów moralności. Już po drugim spektaklu zakazano wystawiania sztuki. Autor szukał pomocy u wielu znakomitości Paryża, nawet u samego Ludwika XIV, ale i ten, choć życzliwy Molierowi, nie miał odwagi wystąpić w obronie "Świętoszka". Dopiero po dwóch latach (w 1669 roku) sztuka uzyskała trwałe prawo do obecności na scenie, ale jeszcze długi czas po śmierci autora ta znakomita komedia była przedmiotem zaciekłych ataków.
Główny bohater utworu Tartuffe, niemałej klasy spryciarz, a jak się w końcu okaże, złoczyńca ścigany przez prawo, zdobywa zaufanie poczciwego i naiwnego Ordona, który zafascynowany jego "pobożnością" przyjmuje Tartuffla pod swój dach. W niedługim czasie Ordon znajduje się pod całkowitym wpływem Tartuffa. Rodzina patrzy na to z niepokojem tym większym, że Orgon postanawia oddać Tartuffowi rękę swej córki, nie bacząc na to, że ta kocha innego. Znienawidzony przez domowników świętoszek nie czuje się zagrożony, gdyż żadne argumenty nie są w stanie zmienić o nim opini Orgona. Gdy Damis usiłuje przekonać ojca, że Tartuffe uwodzi żonę Orgona, spotyka się zostrą odprawą, zostaje wyrzucony z domu, a nawet wydziedziczony z przynależnej mu części majątku, którym Orgon obdarzył Tartuffa. Powierza mu również na przechowanie tajne papiery, na podstawie których można by go oskarżyć o zdradę stanu. Przygotowana przez domowników scena miłosna między Elmirą i Tartuffem, której świadkiem jest pan domu ukryty pod stołem, przekonuje wreszcie Orgona, kim naprawdę jest ukochany przez niego świętoszek. Zdemaskowany obłudnik nie liczy się już z niczym. Dzięki zapisowi czuje się panem domu i domaga się natychmiastowego opuszczenia go przez Orgona i jego rodzinę. Ujawnia też powierzone mu w zaufaniu papiery. Gdy sytuacja nieszczęsnego Orgona wydaje się zupełnie beznadziejna, oficer armii aresztuje długo poszukiwanego szalbierza, dom pozostaje w rękach prawowitych właścicieli, a król darowuje Orgonowi jego dawne pomyłki ze względu na późniejsze zasługi dla ojczyzny. Oszukany Orgon niewątpliwie nabierze rozumu i pewno w końcu pojmie słowa Kleanta, którymi ten chciał otworzyć mu oczy.

Wacław Potocki "Wojna chocimska"
Utwór autor ukończył w 1670 roku. Po temat sięgnął Potocki do roku 1621, kiedy to wojsko polskie pod wodzą Karola Chodkiewicza w ciągu pięciu tygodni mężnie opierało się dużo liczniejszej armii tureckiej i mimo śmierci wodza zmusiło Turków do wycofania się z Polski. Tę bohaterską obronę Chocimia i ofiarność patriotyczną naszych żołnierzy stawiał autor za wzór współczesnemu sobie pokoleniu, które jak wiemy, nastręczało wielu powodów do krytyki. Głównym źródłem wiedzy o wojnie chocimskiej były dla poety pamiętniki Jakuba Sobieskiego, ojca króla Jana III. Nie korzystał z nich jednak w sposób niewolniczy, lecz próbował ożywić ów materiał przez plastykę zarysu sylwetek wodzów i znamienitszych rycerzy, biorących udział w tej wyprawie, oraz przez żywe opisy batalistyczne. Wplata też w tok opowiadania swoje uwagi na temat życia mu współczesnego w postaci tzw. dygresji (odbieganie od tematu dla wypowiedzenia swych poglądów lub dokonania uwag często nawet luźno związanych z tematem). Zestawiał z dawnątężyzną szlachecką zniewieściałość, patriotyzm z obojętnością na losy kraju XVII-wiecznej szlachty. Patriotyzmem właśnie przepoił swój poemat, wkładając w usta bohaterów mowy świadczące o ukochaniu ojczyzny i wielkim poczuciu honoru rycerskiego. Poemat składa się z 10 części, z których dwie pierwsze opowiadają o przygotowaniach wojennych, następne opisują każdy dzień przebiegu wojny, aż do wszczęcia układów i rozejścia się wojsk. Styl "Wojny chocimskiej" odznacza się wielką barwnością i plastyką dzięki przewadze wyrażeń konkretnych nad abstrakcyjnymi oraz sięganiu do mowy potocznej. Tylko w momentach uroczystych, jak np. w inwokacji czy zakończeniu poematu, oraz w przemowach bohaterów (np. mowa Chodkiewicza) podejmuje autor styl podniosły i wówczas popada w charakterystyczną dla epoki przesadę, używając długich i zawikłanych okresów zdaniowych, omówień, przenośni itp.

Daniel Naborowski
- reprezentował ten nurt poezji barokowej, który podejmował próby rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom. Nietrwałość życia, przelotność człowieczego bytowania odnajdziemy w wierszu "Krótkość żywota". W wierszu "Cnota grunt wszystkiemu" odnajdziemy znaną nam myśl JanaKochanowskiego z fraszki "O żywocie ludzkim" – "Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława – wszystko to minie jako polna trawa". Naborowski wymienia cały szereg dóbr materialnych i zaszczytów, za którymi goni człowiek, jakby nie zdawał sobie sprawy "iż to wszystko mija, za nic wszystko stanie". Podobnie jak Jan z Czarnolasu, sławi duchowe wartościczłowieka, które przynoszą prawdziwe szczęście i dobrą sławę.

William Shakespeare
- wywodził się z rodziny mieszczańskiej o chłopskim rodowodzie. Wykształcenie wyniesione ze szkoły pogłębił na dworach i przez samouctwo. Urzekały go widowiska teatralne i właśnie w pogoni za teatralną przygodą opuścił dom i udał się do Londynu. Pracowal tam jako dramaturg, kierownik zespołu, właściciel teatrów, m.in. "Pod Kulą Ziemską". Dorobił się majątku i zdobył dla swojej rodziny tytuł szlachecki. Pisał na początku wiersze, później sonety i dramaty. Oczarowany ideałem renesansowej afirmacji życia, tworzył optymistyczne komedie, np. "Sen nocy letniej" – to pochwała piękna przyrody i uroków życia. Pisywał także kroniki historyczne, np. "Król Jan", "Ryszard II". Załamanie młodzieńczego optymizmu i osobisty zawód miłosny stały się podłożem zwrócenia się ku tragedii. Z początków XVII w. pochodzą "Hamlet", "Otello", "Makbet", "Król Lear". Sztuki te były przejawem rozczarowania humanisty ideologią renesansu. Dramat Shakespeara to dramat charakterów, a motorem ich postepowania jest silne uczucie, stąd często nazywany jest dramatem psychologicznym. Shakespeare zerwał z zasadą trzech jedności, zrezygnował z chóru, wprowadził sceny zbiorowe oraz jako tło akcji wykorzystał przyrodę wraz ze zjawiskami atmosferycznymi (spotęgowanie nastroju). Pokazywał na scenie duchy ("Makbet", "Hamlet") i często zmieniał nastroje w kolejnych scenach. Język jego sztuk, zgodnie z ówczesną modą, pełen był ozdób retorycznych, metafor, porównań, krasomówczych tyrad. Ówczesny teatr angielski można nazwać teatrem wielkiej poezji i patosu, Shakespeare'owi udało się jednak zachować właściwy umiar, dzięki m.in. dostosowywaniu języka do charakterystycznych postaci i korzystaniu z bogactwa mowy potocznej oraz przysłów. Dramaty pisane są na wzór włoski – wierszem białym, tj. nierymowanym.

 PoczątekFilozofia:

Kontrreformacja
- to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545-1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.

Marinizm
- nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Giambattista Marina; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne: inwersja, czyli szyk przestawny; paradoks – twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź; alegoria – obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych; anafora – rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów; gradacja – (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy; hiperbola – przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech; antyteza – przeciwstawienie, zestawienie pojęć i sądów społecznych o charakterze kontrastowym; koncept – wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne; oksymoron – związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy; parafraza – omówienie, zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczeniowymi; pointa – nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie.

Sarmatyzm
- głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów. Ich potomkami miałaby być szlachta. Ideał szlachcica-sarmaty to człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale winien dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie. Polska była usytuowana na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych. Polacy byli narodem wybranym do obrony chrześcijaństwa, z tego rodziła się nietolerancja religijna. Hasło obrony przed nawałnicą turecką – skutkiem tego była izolacja kulturowa, pojawia się niechęć do wszystkiego, co niebyło rdzennie polskie (przestano wysyłać młodzież na zagraniczneuniwersytety). Z idealnego wzorca sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności rodzi się anarchia, niechęć do pracy. Następnie obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wyższości nad innymi narodami. Miejsce cnót szlacheckich zajmują obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. To w dużym stopniu powoduje, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek. Ten wzorzec opisał w "Pamiętnikach". Ich bohater realizuje ten ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina. Wykształcenie – bohater, narrator i autor jednocześnie – zdobył u jezuitów. Nie jest ono więc zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykształcenie wywierało wpływ na konserwatyzm myślowy, który przejawiał się w niechęci do wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju, nigdy nie zapominał o własnym interesie – wielu ludzi bogaciło się na wojnie. W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu – naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko ceni odwagę, męstwo i dzielność, wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury – ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich – dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody, chwaląc kraj rodzinny. Chwali w nim to, co najmniej zasługuje na poparcie – samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów – to, zgodnie z tym co pisze, miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijaństwa". Idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny – jego źródeł można dopatrywać się w jezuickim wychowaniu.

 PoczątekGatunki:

Pamiętnik
- gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej – pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej do całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J.Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).

Sonet
- utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzierymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ, tzw. sonet włoski, o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI wieku w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili Jan Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm – A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm – A. Asnyk, Młoda Polska – J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie – J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

 PoczątekPojęcia, motywy, toposy

Cechy poezji barokowej

Kunsztowność poezji – poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych, oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; twórczość poetycka nie zawsze ma być nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, poeta nie musi mówić prawdy, a celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej.

Konceptyzm – świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept, był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm, od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana.

Zagadka bytu ludzkiego
- temat ten podejmował Daniel Naborowski; czynił on próby rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.

Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom, piął się szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór królewski Jana Kazimierza, z którym był związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna większość utworów była o tematyce miłosnej. Nie chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. "Do trupa" to najgłośniejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W "Niedostatku" znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością "niźli będzie stateczna która białogłowa". Inny charakter ma "Pieśń w obozie pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem. J. A. Morsztyn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej.

Nurt społeczny i dworski
Nurt dworski – najwybitniejsi przedstawiciele: J. A. Morsztyn i D. Naborowski. Morsztyn pisał błyskotliwe wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej, twierdził, że poezja powinna zadziwiać swą oryginalnością, zaskakiwać niezwykłością metafor, często stosował koncept. Przykładem konwencji zaskakiwania czytelnika jest sonet "Do trupa". W niezwykłe metafory obfituje także sonet "Cuda miłości", ukazujący rozterki i niepokoje zakochanego. W poincie stwierdza, że jednocześnie pragnie widzieć ukochaną i stroni od niej zarazem. "Niestatek" – używa anafory, hiperboli, kompozycja opiera się nakontraście.
Innym przedstawicielem poezji dworskiej jest Daniel Naborowski – nadworny poeta Radziwiłłów. "Na oczy królewny angielskiej" (erotyk) – wiersz panegiryczny(pochwalny). Gromadzi tu całą serię metafor, szeregując je stopniowo od najsłabszych do najsilniejszych (gradacja). "Do Anny" – hiperbolizacja (wyolbrzymienie) uczucia poprzez zestawienie go z rzeczami wielkimi. Za bardzo ważne doświadczenie w życiu człowieka uważa przemijanie. "Krótkość żywota" – mówi, że wszystko co ziemskie przemija szybko, życie ludzkie jest tylko krótkąchwilą. "Marność" – dramat ludzkiej egzystencji, znikomość życia ludzkiego i nieubłagalny bieg czasu. Człowiek powinien korzystać z uroków życia, ale uczciwie, bojąc się Boga. Prezentuje tu stoicką postawę umiaru i spokoju, wiarę w wartość cnoty i ładu życiowego.
Utwory nurtu poezji dworskiej w większości podejmowały bardzo błahe tematy, a główny nacisk kładziony był na formę utworu,nagromadzenie ozdobników, kunszt pisarski.

Do tradycji literatury barokowej, jej motywów, stylu i typu wyobraźni nawiązalim.in.: Jerzy Harasymowicz (tomik poetycki "Barokowe czasy"), Jan Lechoń (wiersz "Sejm" z tomu "Karmazynowy poemat"), Jarosław Marek Rymkiewicz ("Zbigniew Morsztyn wraca z Warszawy do Królewca", "Na trupa"). Poeci czerpali inspiracje także z barokowego malarstwa: Wisława Szymborska, ("Kobiety Rubensa" z tomu "Sól"), Mieczysław Jastrun ("Rembrandt"), Stanisław Grochowiak ("Lekcja anatomii" – wiersz z tomu "Agresty", inspirowany znanym obrazem Rembrandta), Tadeusz Różewicz ("Jatki" – również wiersz inspirowany malarstwem Rembrandta). Wśród współczesnych prozaików XVII wiek fascynował Hannę Malewską, Teodora Parnickiego, Witolda Gombrowicza ("Trans-Atlantyk" napisany jest przewrotną, stylizowaną prozą barokową). Barok pobudzał także wyobraźnię romantyków (fascynacja Calderonem – "Książę niezłomny" Słowackiego).

Opracowanie: Amelia Lisowska