Frazeologia

  1. Ogół związków frazeologicznych i frazeologizmów, występujących w danym języku lub stylu.
  2. Dział językoznawstwa; nauka o związkach frazeologicznych, ich budowie i funkcjonowaniu.
  3. Potocznie – wyrażenia i zwroty bez głębszej myśli i treści, ogólniki, frazesy.

Frazeologizm
- stały związek frazeologiczny, utarte w danym języku połączenie wyrazowe używane na tej samej zasadzie, co pojedynczy wyraz, a więc odtwarzane z pamięci, nie zaś tworzone za każdym razem na nowo (np. biały kruk, gonić w piętkę, ciemno choć oko wykol).

Ponieważ frazeologizmy funkcjonują w języku na bardzo podobnej zasadzie jak pojedyncze wyrazy słownikowe, powinny być zasadniczo rejestrowane w słownikach jako odrębne hasła. Dzieje się tak coraz częściej, np. ostatnio w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja.

Połączenia wyrazowe zawierające trafną charakterystykę przedmiotów i zjawisk upowszechniają się w języku, stają się frazeologizmami. Z utrwaloną formą frazeologizmu jest związane znaczenie właściwe mu jako całości i odległe od tego, które wynika z sumy znaczeń wyrazów wchodzących w jego skład (np. biały kruk to "rzadkość, coś wyjątkowego", a nie: "ptak koloru białego nazywany krukiem").

Tę cechę frazeologizmów nazywa się niekiedy nieregularnością semantyczną (znaczeniową).

Ze względu na to w strukturze frazeologizmu nie można dokonywać żadnych zmian (wymieniać składników, przestawiać ich), ponieważ prowadzi to do przekształcenia go w luźne połączenie wyrazowe o całkowicie odmiennej treści. Frazeologizmy są zwykle powstałymi na gruncie danego języka przenośniami, które weszły do powszechnego użycia i w wyniku częstego powtarzania, nieraz przekazywane z pokolenia na pokolenie, stały się samodzielnymi jednostkami słownictwa, zwykle o charakterze idiomatycznym.

Część frazeologizmów jest wspólna językom różnych narodów, które mają te same tradycje kulturalne. Źródłem takich połączeń jest Biblia (np. manna z nieba), mitologia (np. pięta Achillesa), historia (np. przekroczyć Rubikon), literatura światowa (np. walczyć z wiatrakami).

Fraza
- związek frazeologiczny zawierający podmiot i orzeczenie, stanowiący pewną całość intonacyjną (np. serce boli, zegar bije, kropla drąży skałę); także – zamknięty człon rytmiczny w wierszu lub prozie.

Wyrażenie
- związek frazeologiczny, którego ośrodkiem jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów lub przysłówek (np. zielone wzgórze, niezwykle piękny, świeżo malowany, bardzo daleko). W zależności od tego, z jakim określeniem wyraz stanowiący ośrodek związku zostanie połączony, powstaje (-) grupa składniowa o znaczeniu dosłownym lub wyrażenie przenośne (np. zaorane pole i pole działania). Szczególny typ stanowią wyrażenia porównawcze, w których przedmioty lub zjawiska oznaczane przez podstawowy składnik związku zostają określone za pomocą zestawienia z innym przedmiotem lub zjawiskiem (np. silny jak koń, biały jak śnieg). Dobierając określenia wyrazów stanowiących podstawę wyrażenia, należy pamiętać o tym, aby uzupełniały one znaczenia określanych słów, ale nie powtarzały go. Jeśli nie przestrzega się tej zasady, powstają wyrażenia beztreściowe, pleonastyczne ((-) pleonazm), np. potencjalna możliwość, wzajemna współpraca, pełny komplet.

W języku potocznym wyraz wyrażenie oznaczać może w zasadzie każdą konstrukcję składniową, a niekiedy nawet pojedynczy wyraz (tekstowy). W znaczeniu tym pojawia się on często nawet w tekstach językoznawczych. Niekiedy wyraz wyrażenie traktowany jest jako synonim wyrazu zwrot.

Zwrot
- związek frazeologiczny, którego ośrodkiem jest czasownik lub imiesłów nieodmienny (np. osiągnąć sukces, prawdę mówiąc, wziąwszy pod uwagę). W zależności od rodzaju określeń czasownika wyróżnia się zwroty o charakterze dosłownym lub zwroty przenośne (np. wpaść do studni – zwrot dosłowny; wpaść w czarną rozpacz – zwrot przenośny). Ze względu na swoistą konstrukcję wyodrębnia się zwroty porównawcze, zawierające wskaźniki porównania: jak, niby itp. (np. wpaść jak burza, wyglądać jak strach na wróble).

Związki frazeologiczne szczególnie wyraziste upowszechniają się w języku, stają się związkami utartymi, potocznymi. Niektóre z nich są tak często powtarzane, że nabierają charakteru zwrotów przysłowiowych (np. masz babo placek, ruszyć jak martwe cielę ogonem, rodzić się na kamieniu). Tworząc związki wyrazowe z czasownikiem, należy pamiętać o tym, aby użyte w nich określenia wzbogacały jego treść, unikać zwrotów beztreściowych, pustych, pleonastycznych (np. poprawić się na lepsze, wracać z powrotem).

Łączliwość
- cecha wyrazu, która pozwala na jego współwystępowanie z innymi wyrazami. Łączliwość wielu wyrazów jest ściśle ograniczona, np. można powiedzieć ponieść klęskę i odnieść zwycięstwo, a nie można powiedzieć odnieść klęskę i ponieść zwycięstwo.

Idiom
- dwu- lub kilkuwyrazowy frazeologizm właściwy tylko danemu językowi, niedający się przetłumaczyć dosłownie na inny język, ponieważ znaczenia całości nie można wyprowadzić ze znaczenia poszczególnych wyrazów składowych (np. spiec raka, ang. hot dog dosłownie "gorący pies") albo dlatego, że zawiera w swym składzie wyrazy niewystępujące nigdy samodzielnie (np. zbić z pantałyku, chodzić po omacku).

Zob. też: Związki frazeologiczne [»»»]

Źródło: Słownik gramatyki języka polskiego, pod red. W. Gruszczyńskiego, J. Bralczyka, Warszawa 2002.