Zadanie

Temat, zagadnienie dane uczniowi do wykonania; nieodłączny składnik każdej lekcji, tworzący jej strukturę; składnik obudowy metodycznej podręcznika.

I. Rodzaje zadań

W zależności od metody prowadzenia lekcji wyróżnia się wśród zadań: a) polecenia, formułowane głównie w związku z metodą zajęć praktycznych, oraz b) pytania, formułowane głównie w związku z metodami poszukującymi. Pytania ze względu na swoją strukturę dzielą się na pytania o uzupełnienie i pytania o rozstrzygnięcie, a ze względu na stopień ważności i trudności na pytania proste i problemy.

Podział zadań:

1. polecenie (metoda zajęć praktycznych i podająca)
2. pytanie (metody poszukujące) – o rozstrzygnięcie, o uzupełnienie
   1. pytanie proste (metoda heurystyczna)
   2. problem (metoda problemowa)

II. Forma zadań

A. Zadanie-polecenie. W zadaniu-poleceniu jest podany wynik czynności, której wykonania zadanie wymaga, np. Przekształćcie zdania złożone na zdania pojedyncze; Określ czas narracji i czas przedstawionych zdarzeń, powołując się na odpowiednie fragmenty tekstu. Wynikiem czynności jest tu przekształcenie zdań, określenie czasu narracji i czasu zdarzeń.

1. Polecenie – element struktury lekcji. Najczęściej ma postać zdania rozkazującego z orzeczeniem wyrażonym czasownikiem w 2. os. lm. (częściej) lub lp. (rzadziej), w zależności od tego, czy adresatem jest uczeń, czy cała klasa bądź zespół. Zadaniu-poleceniu wypowiadanemu ustnie można nadać łagodniejszą formę dzięki użyciu: a) trybu przypuszczającego, np. Wyjaśnilibyście teraz, jaką funkcję pełni w tym wierszu uosobienie; b) wyrazu modalnego może, np. Teraz może przeczytajcie ostatni akapit tekstu; c) formy grzecznościowej proszę, np. Proszę napisać teraz streszczenie tego opowiadania; d) trybu orzekającego w 2. os. lp. bądź lm. oraz w 1. os. lm., np. Wybierzesz (wybierzecie, wybierzemy) z tekstu wszystkie wyrazy z rz niewymiennym.
2. Polecenie będące tematem lekcji. Nie jest raczej nigdy formułowane w postaci zdania rozkazującego, lecz w postaci zdania oznajmującego z czasownikiem w 1. os. lm., np. Redagujemy teksty w różnych stylach, bądź wypowiedzenia niewerbalnego, np. Redagowanie tekstów w różnych stylach. Polecenie będące tematem pracy domowej może mieć różnorodną formę: zdania rozkazującego w 2. os. lp., np. Scharakteryzuj wybraną postać literacką; wypowiedzenia niewerbalnego; np. Charakterystyka wybranej postaci; bądź zdania oznajmującego w 1. os. lp., np. Scharakteryzuję wybraną postać.

B. Zadanie-pytanie. Ma najczęściej, zarówno jako składnik struktury lekcji, temat lekcji bądź temat pracy domowej, postać zdania pytającego. Zawarta w nim jest częściowa informacja, którą odpowiadający uczeń ma uzupełnić, albo wątpliwość, którą ma rozstrzygnąć.

1. Pytania o uzupełnienie zaczynają się od zaimków: kto?, co?, który?, jaki?, czyj?, gdzie?, kiedy?, dlaczego?, po co? itd., np. Jaki wątek, znany ci z mitów greckich, został przetworzony w podaniu o latającym Holendrze?; Co jest tematem bajek?; Za pomocą jakich formantów tworzymy formy stopnia wyższego, a jakich – formy stopnia najwyższego przymiotników? W pytaniach tego typu część informacji jest dana (np. w podaniu o latającym Holendrze występuje wątek z mitów greckich), brakującą część informacji (jaki to wątek?) musi podać uczeń w odpowiedzi.
2. Pytania o rozstrzygnięcie zaczynają się od wyrazu modalnego czy, np. Czy marzenie Dedala i Ikara zostało spełnione?; Czy są to wydarzenia legendarne, czy historyczne?; Czy jest to dopełnienie, czy okolicznik? Uczeń na podstawie obserwacji, analizy bądź wnioskowania uzupełnia treści albo rozstrzyga wątpliwości, opowiada się za jedną z możliwości, odpowiednio uzasadniając swoją opinię.

C. Pytanie w poleceniu. Pytanie w formie zdania pytającego mobilizuje ucznia do natychmiastowej odpowiedzi, toteż częściej jest formułowane w młodszych klasach. W klasach starszych (VII-VIII) częściej daje się uczniowi zadanie, które formalnie tylko jest zdaniem rozkazującym bądź jego równoważnikiem, a w rzeczywistości zawiera ukryte pytanie. Zadania tego typu zaczynają się od czasowników wyjaśnij, oceń, powiedz, zastanów się itp. Np. Wyjaśnij znaczenie tytułu Syzyfowe prace; Oceń postępowanie Zenka, albo: Znaczenie tytułu Syzyfowe prace; Ocena postępowania Zenka. Zadania te można przekształcić na pytania: Jakie jest znaczenie tytułu Syzyfowe prace? Jak oceniasz postępowanie Zenka?

III. Pytanie proste a problem

W odróżnieniu pytania prostego od problemu ważne jest kryterium wieku ucznia i wiedzy; np. to, co dla starszego ucznia jest jedynie pytaniem, dla młodszego może być problemem.

Cechy pytania prostego

Cechy problemu

Ma nieduży stopień ważności, dotyczy sprawy jednostkowej. Ma mały stopień trudności, więc i odpowiedź jest łatwiejsza. W danych pytania brakuje jednego tylko elementu, który ma się znaleźć w odpowiedzi niewymagającej skomplikowanych procesów myślenia. W pytaniu bowiem znajduje się dostatecznie wiele danych, żeby na ich podstawie wykryć brakujące dane, lub doświadczenie i wiedza ucznia jest na tyle duża, żeby mógł odpowiedzieć. Uczeń może odpowiedzieć od razu bądź po krótkim zastanowieniu się.

Ma duży stopień ważności, dotyczy wielu spraw, w skład problemu wchodzi wiele pytań szczegółowych dotyczących tych spraw. Odpowiedź na problem jest jednocześnie odpowiedzią na te pytania. Ma duży stopień trudności, więc i odpowiedź jest trudniejsza. W danych pytania-problemu brakuje wielu elementów; ich znalezienie wymaga skomplikowanych operacji myślowych, jak tworzenie pomysłów i hipotez, analiza i synteza, wnioskowanie i uogólnianie, rozumowanie, dokonywanie wyboru. Każda więc czynność rozwiązywania problemu jest czynnością twórczą, czynnością badacza. Odpowiedź na problem wymaga czasu potrzebnego na obserwację, analizę, badanie, tworzenie pomysłów rozwiązania i ich weryfikację.

Przykłady pytań prostych

Czy Leszek był dla Mieszka przyjacielem?
Czy zachowanie wiatrów (w wierszu Tuwima) jest podobne, czy różne?
Czyj los przypomina ci los plemienia Czarnych Wężów?
W którym okresie życia Obareckiego poznaje go czytelnik?
Jak są połączone zdania składowe w zdaniu: Otworzył książkę, ale nie czytał?
Po co autor zastosował wyrazy blisko-znaczne?

Przykłady problemów

Co to znaczy być przyjacielem?
W jaki sposób poeta charakteryzuje oba wiatry?
Na czym polega alegoryczny charakter noweli Sachem? albo: Alegoryczny charakter noweli Sachem.
Jaka jest konstrukcja czasowa opowiadania Siłaczka i jaki ma cel? albo: Konstrukcja czasowa opowiadania Silaczka i jej celowość.
Jakie są sposoby łączenia zdań składowych w zdaniu złożonym współrzędnie? albo: Sposoby łączenia...
Co decyduje o bogactwie języka utworu?

IV. Treść zadań

1. Polecenia. Wymagania zawarte w poleceniach w większości dotyczą praktycznych czynności ucznia opartych na umiejętnościach i ćwiczących je, na przykład:

• przekształcania tekstu: Przekształć dialog w tekst ciągły;
• podania (wypisania, wyszukania, zgromadzenia, dopisania) określonego słownictwa: Zapisz (podaj) wyrazy o znaczeniu ogólnym, mogące zastąpić podane wyrazy o znaczeniu szczegółowym;
• ułożenia (napisania) tekstu: Ułóż kilka zdań na temat...; Napisz rozprawkę pt. ...;
• przepisania (uzupełnienia) tekstu: Przepisz tekst, wypełniając luki wyrazami z rz;
• wyodrębniania (wyróżniania) językowych, stylistycznych bądź treściowych elementów tekstu: Wybierz z tekstu rzeczowniki wraz z określeniami; Wyodrębnij z wiersza epitety;
• przeczytania tekstu: Przeczytaj tekst, odpowiednio modulując głos;
• odtworzenia treści tekstu: Opowiedz własnymi słowami...;
• sprawdzania czegoś: Sprawdź w słowniku pisownię wyrazu...;
• wyuczenia się na pamięć, przyswojenia czegoś: Naucz się wiersza... na pamięć;
• określania (definiowania): Określ rodzaj rymów w wierszu...; Określ znaczenie wyrazu...;
• dzielenia (klasyfikowania): Podziel tekst na części; Podziel podane rzeczowniki na trzy grupy;
• nazywania: Nazwij uczucia wyrażone w wierszu;
• badania (analizowania): Zbadaj budowę wiersza...; Zanalizuj podane wyrazy pochodne.

2. Pytania. Wymagania zawarte w pytaniach dotyczą w większości czynności opartych na zdolnościach rozumowania, na przykład:

• rozumienia tekstu: O czym poucza podanie...?;
• wyjaśniania celu i sposobu działania: Jaki jest cel pisania bajek?; W jaki sposób Radek dostał się do szkoły w Klerykowie?;
• wyjaśniania przyczyny i skutku czego: Dlaczego musimy pisać poprawnie?; Jakie były skutki osiedlenia się Niemców we wsi?;
• opisywania właściwości i cech: Jaka jest funkcja frazeologizmów w tekście?;
• wyodrębniania związków i zależności: Co jest wspólnego, a co różnego w powieści i jej adaptacji filmowej?;
• ustalania przynależności: Do jakiej klasy wyrazów zaliczysz wyraz blisko?; Do jakiego rodzaju i gatunku literackiego należy utwór...?;
• oceniania: Czy podoba ci się wiersz...?; Jak oceniasz postępowanie Olka?;
• uzasadniania: Uzasadnij przydatność bądź zbędność stosowania wyrazów obcych; Czy wyrazy obce są zbędne, czy przydatne? Uzasadnij opinię;
• przewidywania czegoś, wyobrażania sobie czegoś: Jak zmieniłoby się nasze życie, gdyby wszyscy się do siebie uśmiechali?

V. Funkcja dydaktyczna zadań

1. Polecenia. Wymagają od ucznia wykonania ćwiczenia, stąd są wielokrotnie w ciągu nauki szkolnej powtarzane w tej samej niemal formie i tej samej treści, np. Przeczytaj...; Określ rodzaj zdań; Napisz charakterystykę ...; Zrób wykres graficzny zdania. Tego rodzaju polecenia są głównym składnikiem lekcji prowadzonych metodą zajęć praktycznych. Występują również w końcowym ogniwie lekcji podającej bądź poszukującej, którym jest zastosowanie poznanej wiedzy.
2. Pytania proste. Wymagają od ucznia wykrycia i sformułowania w odpowiedzi wiedzy, na podstawie obserwacji i analizy materiału i za pomocą nieskomplikowanego rozumowania. Ich funkcją wiec jest poszerzanie wiedzy i rozwijanie zdolności myślenia. Ciąg pytań prostych wraz z ewentualnymi poleceniami tworzy lekcję prowadzoną metodą heurezy.
3. Problem. Wymaga skomplikowanych operacji myślowych; jego funkcją jest poszerzenie wiedzy, rozwijanie samodzielności i aktywności myślowej.

VI. Zadania a kontrola osiągnięć uczniów

Wszystkie rodzaje zadań występują w różnych formach kontroli osiągnięć uczniów. Ich funkcją jest sprawdzenie opanowanej przez uczniów wiedzy, umiejętności i nawyków. Występują również na lekcjach utrwalających oraz w początkowym ogniwie lekcji każdego typu, zwanym sprawdzeniem pracy domowej.

VII. Zasady stawiania zadań

Polecenia, pytania i odpowiedzi są składnikami szkolnego aktu komunikacji językowej. Jego uczestnikami są nauczyciel i uczniowie w wymiennych rolach nadawcy i odbiorcy. Ze względu na konieczność udanego porozumienia się, będącego podstawą aktywności uczniów i powodzenia dydaktycznego obu stron, konieczne jest przestrzeganie następujących zasad.

1. Zadanie musi być sformułowane jednoznacznie, konkretnie, zwięźle, jasno i poprawnie, np. Ułóżcie własnymi słowami opowiadanie o Świtezi, zaczynając od wydarzenia będącego ostatnim w balladzie Mickiewicza. Jeżeli zadanie ma cechy przeciwstawne wymienionym, wprowadza chaos i uniemożliwia uczniom zrozumienie, jak np. takie zadanie: "Ułóżcie własnymi słowami opowiadanie o Świtezi, ale zastosujcie inny sposób narracji; nie, inną strukturę opowiadania. No, wiecie, nie musi być tak, jak to zrobił Mickiewicz. No, spróbujcie inaczej", albo takie: "Po co mówimy o alfabecie? Czy jest on nam do czegoś potrzebny? Kuba, co ta torba tu robi? Zastanówcie się, może do nauki? No, weźże tę torbę! Może potrzebny jest poza szkołą?". Są to polecenia niejednoznaczne, niekonkretne, rozwlekłe, niezrozumiałe i niepoprawne językowo, a przy tym zabierają drogi lekcyjny czas. Inny przykład: Ułóżcie własnymi słowami opowiadanie o Świtezi, stosując inwersję czasową. Jest to co prawda zadanie jednoznaczne, konkretne, zwięzłe i poprawne, ale może być niejasne, jeżeli uczniowie nie znają terminu "inwersja czasowa". Gdy zdarzy się już nauczycielowi sformułować zadanie podobne i zorientuje się po milczeniu klasy, że jest niezrozumiałe, wtedy dopiero może dawać kolejne zadania szczegółowe, wyjaśniające zadanie główne. Np. zadanie główne: Ułóżcie własnymi słowami opowiadanie o Świtezi, stosując inwersję czasową. – Milczenie. – Zadania szczegółowe: Od jakiego wydarzenia zaczyna się ballada, a na jakim kończy? – Czy można by zacząć opowiadanie od wydarzenia ostatniego? – A więc co to znaczy inwersja czasowa w opowiadaniu? Oczywiście możliwe jest tutaj również podające wyjaśnienie nauczyciela, np. Nie wiecie, co znaczy wyraz "inwersja"? Otóż inwersja czasowa w opowiadaniu... Nie jest właściwe założenie nauczyciela, że musi dać dużo pytań i poleceń, dotyczących tego samego, tylko różnie sformułowanych lub uszczegółowionych, bo ma tępych uczniów, którzy niczego od razu nie zrozumieją. To jest tylko tłumaczenie się z własnej nadmiernej i niepohamowanej elokwencji.
2. Zadane pytanie, żeby spełniło swoją funkcję poszerzania wiedzy i zdolności myślenia, musi prowokować do dłuższej odpowiedzi. Jeżeli uczeń odpowiada na pytanie: tak, nie albo jednym wyrazem, np. spójnik, to znaczy, że pytanie nie spełnia swojej funkcji, nauczyciel zaś nie ma wtedy prawa żądać: mów całym (pełnym) zdaniem. Np. N.: Czy wyraz białość to rzeczownik? U.: Tak. N.: Mów pełnym zdaniem. Pytania takie mogą się zdarzać wyjątkowo i mają wtedy charakter sprawdzający, a jednowyrazowa odpowiedź ucznia jest w pełni uzasadniona i wystarczająca.
3. Z poleceniem bądź pytaniem trzeba się zwracać do całej klasy jako odbiorcy, zmuszając w ten sposób wszystkich uczniów do uwagi i zrozumienia tego, co mają zrobić bądź powiedzieć; po chwili dopiero wszyscy uczniowie wykonują polecenie, jeśli jest to ćwiczenie, lub wyznacza się jednego ucznia do odpowiedzi, jeśli jest to pytanie. Zwrócenie się z pytaniem od razu do jednego tylko ucznia zwalnia pozostałych od myślenia, a nawet od słuchania, nie czują się bowiem odbiorcami pytania.
4. W chwili zadawania pytania bądź wydawania polecenia:
   1. w klasie musi panować cisza; głośne zachowanie się uczniów niemające nic wspólnego z lekcją należy traktować jako zakłócenia komunikacyjne, uniemożliwiające kontakt i udane porozumienie;
   2. nauczyciel powinien stać przed klasą, co mobilizuje uczniów do uwagi, a jemu pozwala zaobserwować, czy wszyscy przyjęli jego słowa do wiadomości. Stając za plecami uczniów czy gdzieś z boku, traci z nimi kontakt. W tej samej pozycji, przed klasą, musi wysłuchać z uwagą odpowiedzi ucznia. Jego koledzy są również jej odbiorcami, a więc i oni, nie tylko nauczyciel, muszą się przysłuchiwać odpowiedzi i odpowiednio reagować na jej poprawność bądź kontrowersyjność przez podnoszenie rąk. Jedynie wtedy, gdy uczniowie wykonują ćwiczenia bądź rozwiązują problem, nauczyciel może się znajdować w różnych miejscach klasy i zwracać się do poszczególnych uczniów.
5. Nauczyciel zna dobrze dane, o które pyta uczniów, stwarza to nienaturalność sytuacji mówienia; w naturalnej bowiem sytuacji pytający pyta o to, czego sam nie wie. Aby złagodzić ten stan rzeczy, trzeba mimiką i postawą okazać zainteresowanie uczniowskimi słowami, a następnie krótko wyrazić zadowolenie z dobrej odpowiedzi. Oceniając ją zaś ujemnie, nie obrażać i nie poniżać ucznia.

Źródło: Maria Nagajowa, ABC metodyki języka polskiego, Warszawa 1995, wyd. II.