Józef Mackiewicz, Literatura contra faktologia
Katyń*
*
Proszę mi wybaczyć osobistą drażliwość. Jestem bodaj ostatnim z żyjących jeszcze w wolnym świecie Polakiem, który tam był i widział na własne oczy.
Odojewski napisał powieść, która być może jest doskonała; znam z niej tylko fragment. Sądzę jednak, że gdyby przedstawiał fragment, powiedzmy przykładowo: powstania warszawskiego, nie byłoby dopuszczalne aby termin wybuchu przeniósł np. z sierpnia na maj, lub czas trwania skrócił do tygodnia, albo przedłużył do daty dowolnej; poprzestawiał, poprzeinaczał ustalone szczegóły historyczne celem przystosowania do własnego pomysłu powieściowego. To samo można powiedzieć w odniesieniu do bitwy pod Monte Cassino, obozu w Oświęcimiu itd., itd. – jeżeli już ograniczymy się tylko do faktów własnej historii z ostatniej wojny, do której należał Katyń. Ale dlaczego nie rozciągnąć na całą historię w ogóle?
Jestem za ścisłością, gdyż wydaje mi się, że jedynie prawda jest ciekawa. Ale jednocześnie prawda jest z reguły bardziej bogata, i wielostronna, i barwna, niż wykoncypowane jej przeróbki. To tak jak człowiek, który wychodzi z sali wystawowej obrazów współczesnego abstrakcjonizmu, w letni, kolorowy dzień życia, i raptem uprzytamnia sobie o ile tamta sztuczność jest jednostajna i nudna w zestawieniu z różnolitością prawdziwego otoczenia. Prawda bywa też z reguły bardziej wstrząsająca, bardziej ponura, czy bardziej podniecająca, bardziej "sensacyjna" i bardziej "kryminalna" od wymyślnych sensacyjnych i kryminalnych powieści. Zupełnie nic widzę powodu odbiegania w twórczości literackiej od prawdy historycznej, ażeby wywołać zamierzony efekt "prawdy artystycznej".
Dlatego zabolało mnie, gdy Adam Pragier – którego uznaje za największego z polskich pisarzy politycznych – w artykule ogłoszonym w Wiadomościach stawia pytanie: ile nieprawdy jest w mojej powieści "Nie trzeba głośno mówić", i wyraża sąd, iż na pewno sporo, popełnionej w imię prawdy niejako nadrzędnej, "prawdy artystycznej". Usprawiedliwia ją przy tym przykładami z cytatów takich pisarzy jak Henryk Sienkiewicz, lub Jules Romain. Uważam tę ocenę za krzywdzącą. Albowiem ambicją moją było zawsze oddać prawdę jak najbardziej dokładną, chociażby z narażeniem na zły humor tych, którym jest ona nie na rękę.
Naturalnie, popada się przy pisaniu powieści w mimowolne błędy, jak ten np. ze wspomnianą już u mnie koleją do Dzisny; w przeoczenia wzrokowe, jak to wytknięte mi z wielu stron, że "otok 4 pułku ułanów nie był granatowy, lecz niebieski", i może dużo podobnych. Naturalnie, że w przystosowaniu do ograniczonych ram możliwości wyrazu literackiego w przedstawianiu prawdy, powieść wymaga pewnego przesunięcia, skoncentrowania tego wyrazu; pewnego "rozdzielnika na głosy" powieściowe w wypowiadanych zdaniach i nastrojach życia. Ale, sądzę, w sposób zgodny z tym co nazwałem: "konfrontacja losu człowieka z dokumentem historycznym".
Dlaczego w takim razie – słyszałem – nie ograniczyć się do samego dokumentu? Po co stosować formę powieściową na przydatek? Mnie się zdaje, że po to, aby oddać właśnie tej prawdy – całość. Bo jakże w innej formie przedstawić nie tylko rzeczy, ale wyrazić stronę duchową (Geist), emocjonalną minionych zdarzeń? Która bywa nie tylko drugą połową prawdy dokumentarnej, ale czasem nawet ważniejszą. Tego nie zastąpi najbardziej nawet precyzyjny, ale suchy zestaw faktów.
Może nie mam racji, ale wydaje mi się, że ją mam gdy powiem, że powieść sięga głębiej niż opis, sprawozdanie. Dlatego Odojewski ma rację, że podjął się nowej powieści o tematyce z wstrząsającej przeszłości dziejowej. O ile nie stanie się – jak wiele, niestety – literaturą contra fakty. Gdyż forma powieściowa jest, moim zdaniem, po to by uzupełniać, ale nigdy by zniekształcać prawdę.
Źródło: "Kultura" 1973 (7-8), s. 182-183.
Wypowiedź Mackiewicza zamieszczona została w dziale Polemiki paryskiej "Kultury" (1973, nr 7-8). Dotyczy rozdziału z powieści Odojewskiego Zasypie wszystko, zawieje... (1974) pt. Podróż, który przedstawia epizod katyński. Mackiewicz wytyka Odojewskiemu nieścisłości w przedstawianiu faktów związanych ze zbrodnią katyńską. Poniższy, końcowy fragment podejumje problem prawdy i fikcji literackiej w dziele pisarskim.