Heraklit z Efezu - Ontologia
Początek każdej rzeczy wyprowadza z oparów ziemi i morza... Opary z ziemi i morza są czyste i jasne, drugie ciemne. Ogień gwiazd powstaje z tych jasnych... Najbardziej jasny i ciepły jest ogień słońca. Inne gwiazdy są bardzo oddalone od ziemi; dlatego świecą i grzeją słabiej. Księżyc zaś, który jest bliżej ziemi, nie porusza się w czystym regionie. Słońce natomiast porusza się w jasnej i czystej sferze i pozostaje w określonej od nas odległości. I dlatego silniej grzeje i świeci.
- Słońce każdego dnia jest nowe.
- Słońce jest płomieniem, obdarzonym rozumem, powstałym z oparów morza. Gwiazdy są zgęszczonym ogniem. Żywią się z oparów ziemi.
- Heraklit twierdzi, że wszystko jest jednością, to, co podzielone i niepodzielone, stworzone i niestworzone, śmiertelne i nieśmiertelne, logos, wieczność, ojciec, syn, bóg, sprawiedliwość. Nie mnie - powiada - lecz głosu rozumu słuchając, mądrze jest przyznać, że wszystkie rzeczy stanowią jedność.
- Tego świata, jednego i tego samego świata wszechrzeczy, nie stworzył ani żaden z bogów, ani żaden z ludzi, lecz był on, jest i będzie wiecznie żyjącym ogniem zapalającym się według miary i według miary gasnącym.
- Całością wszechrzeczy steruje, to znaczy kieruje błyskawica. Błyskawicę uważa (Heraklit) za wieczny ogień. Twierdzi także, że ten ogień jest obdarzony rozumem i że jest przyczyną kształtowania się wszechrzeczy. Nazywa go niedosytem i dosytem. Według niego niedosytem jest kształtowanie, dosytem zaś zognienie świata (ekpyrosis). Wszystko bowiem - powiada - będzie sądził i karał ogień, który kiedyś nastanie.
- Przemiany ognia najpierw w morze, a następnie jednej połowy morza w ziemię, drugiej zaś w ognisty wiatr. Znaczy to, że ogień pod wpływem rządzącego wszystkim logosu i boga poprzez powietrze przemienia się w wilgoć, która jest nasieniem urządzenia wszechświata, a którą nazywa on morzem. Z niej z kolei ziemia i niebo, i to, co się między nimi znajduje.
- Wszystkie rzeczy wymienia się na towary, a towary na złoto.
- Droga w górę i w dół jest jedna i ta sama.
- Ogień żyje śmiercią ziemi, śmiercią ognia powietrze, woda śmiercią powietrza, śmiercią wody ziemia.
- Śmiercią dla duszy jest stać się wodą, śmiercią dla wody stać się ziemią; z ziemi jednak powstaje woda, z wody zaś dusza.
- Według Heraklita nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki.
- Na tych, którzy wstępują do tej samej rzeki, napływają coraz to nowe wody.
- Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy, jesteśmy i nie jesteśmy.
- Również natura niewątpliwie dąży do przeciwieństw i z nich, a nie z rzeczy sobie podobnych tworzy harmonię; tak np. rodzaj męski łączy z żeńskim, nie zaś każdy z nich z podobnym sobie i w ten sposób pierwszą zgodność stworzyła z przeciwieństw, a nie z rzeczy tego samego rodzaju. Jest oczywiste, że i sztuka postępuje w podobny sposób, naśladując naturę... To samo jest powiedziane u niejasnego Heraklita: Połączenia są następujące - cale i niecałe, zgodne i niezgodne, harmonia i dysharmonia, i z wszystkiego jedno, i z jednego wszystko.
- Bóg jest dniem i nocą, zimą i latem, walką i pokojem, sytością i głodem i ulega zmianom tak jak ogień, który zmieszany z różnymi kadzidłami nazywa się różnie stosownie do zapachu każdego z nich. Dla boga jest wszystko piękne, dobre i sprawiedliwe. Tylko ludzie uważają jedne rzeczy za sprawiedliwe, inne zaś za niesprawiedliwe.
- Nie znano by imienia sprawiedliwości, gdyby nie istniała niesprawiedliwość.
- Jednym i tym samym jest w nas żywe i umarłe, to, co czuwa, i to, co śpi, młode i stare, ponieważ te rzeczy stają się po swej zmianie tamtymi, a tamte znów po swej zmianie stają się tymi.
- Nieśmiertelni - śmiertelni, śmiertelni - nieśmiertelni; ci żyją śmiercią tamtych, tamci umarli życiem tych. I dobro, i zło (są czymś jednym).
- Rzeczy przeciwstawne łączą się, a z różniących się od siebie powstaje najcudniejsza harmonia i wszystko powstaje przez walkę.
- Należy wiedzieć, że walka jest czymś powszechnym, a czymś sprawiedliwym niezgoda i że wszystko powstaje z walki i z konieczności.
- Walka jest ojcem wszystkich rzeczy, wszystkich rzeczy królem. Jednych przeznaczyła na bogów, innych na ludzi; jednych uczyniła niewolnikami, innych zaś ludźmi wolnymi.
- Należy iść za tym, co wszystkim jest wspólne, to znaczy za tym, co jest powszechne, ponieważ to, co powszechne, jest wspólne. Lecz chociaż logos jest wszystkim wspólny, wielu ludzi żyje tak, jak gdyby mieli tylko swój własny rozum.
- Wszystko się dzieje według przeznaczenia.
- Przeznaczenie jest prawem świata, które przez przeciwieństwa kształtuje rzeczy. Wszystko następuje według przeznaczenia, samo zaś przeznaczenie jest koniecznością. Heraklit oznajmia, że istotą przeznaczenia jest rozum świata (logos), który wszystko przenika.
- Słońce nie przekroczy wyznaczonych mu granic, w przeciwnym razie ścigałyby je Erynie, pomocnice sprawiedliwości.
- Heraklit powiedział, że bogiem człowieka jest jego charakter.
- Najmądrzejszy człowiek w porównaniu z bogiem wydaje się małpą pod względem mądrości, piękna i pod innymi względami.
- Każdy człowiek ma zdolność poznawania samego siebie i rozumnego myślenia.
- Jeden człowiek wart dla mnie tyle, ile dziesięć tysięcy, jeżeli jest lepszy.
- Większość ludzi jest złych, a tylko niewielu jest dobrych.
- Rozum wszystkim istotom jest wspólny.
- Granic duszy nie znajdziesz, choćbyś przeszedł wszystkie drogi. Tak głęboki jest jej logos.
- Heraklit twierdzi, że dusza jest iskrą z substancji gwiazd, tzn. z eterycznego ognia.
- Po rozłączeniu z ciałem dusza powraca do spokrewnionej z nią duszy świata.
- Heraklit odrzuca poznanie zmysłowe, twierdząc dosłownie: "Złymi świadkami są oczy i uszy dla ludzi, którzy mają duszę barbarzyńców". Znaczy to tyle, jakby powiedział: "Jest właściwością duszy barbarzyńcy dowierzać spostrzeżeniom zmysłowym". Rozum natomiast uważa za sprawdzian prawdy, ale nie każdy dowolny rozum, ale powszechny i boski.
- Dziecięcymi igraszkami nazywał Heraklit mniemanie ludzkie.
- Być rozumnym to największa cnota, a mądrość polega na tym, by mówić prawdę i postępować zgodnie z naturą, słuchając jej głosu.
- Wielka uczoność nie daje rozumu.
J. Legowicz (red.), Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1968, s. 77-82.