Czytam, rozumiem, umiem
U podstaw procesów uczenia się leżą dwie czynności – uważne słuchanie i czytanie ze zrozumieniem. Samodzielne uczenie to jednak częściej czytanie materiału do pamięciowego opanowania niż słuchanie.
Wskazówki dotyczące efektywnego przygotowywania się i uczenia do egzaminu maturalnego rozpocząć należy od przypomnienia problematyki związanej ze sztuką uważnego czytania. W trakcie uczenia się trzeba wystąpić w roli skutecznego czytelnika. Lektura tekstu w celu opanowywania treści w nim zawartych różni się zasadniczo od lektury książki czytanej dla relaksu. Należy uświadamiać sobie i wiedzieć, dlaczego czytam wybraną pozycję oraz umieć określić, czego od niej oczekuję. Skuteczny czytelnik powinien posiadać właściwy schemat myślowy, który pomaga mu skonstruować taki sposób uważnego czytania, aby w wyniku lektury potrafił odpowiedzieć na wszelkie pytania związane z tekstem.
Ogólna teoria sprawnego czytania i przyjmowania właściwych postaw czytelniczych
W programie PISA (Programme for International Student Assessment – Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów) czytanie to nie tylko znajomość alfabetu i proste składanie liter. Sprawność w tym zakresie jest niezbędna dla bardziej złożonego działania, jakim jest czytanie. Definiowane jest ono jako przetwarzanie informacji, rozumowanie, interpretacja i refleksja nad tekstem dla osiągnięcia celu stawianego sobie przez czytającego, a także dla poszerzenia wiedzy i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Tak rozumiane czytanie obejmuje następujące umiejętności:
- Wyszukiwanie informacji – umiejętność odszukiwania informacji w tekście i poza tekstem; podejmowanie decyzji, które informacje są ważne, a które nie oraz ocena, czy podane informacje spełniają wymagane warunki; umiejętność poruszania się w szumie informacyjnym lub nadmiarze informacji
- Integracja i interpretacja – umiejętność połączenia wybranych faktów lub informacji w celu stworzenia interpretacji; zrozumienie tekstu na poziomie podstawowym (o czym jest tekst) aż po jego znaczenie metaforyczne; wnioskowanie na podstawie informacji z tekstu; stawianie hipotez; radzenie sobie ze sprzecznością, niejednoznacznością i negacją
- Refleksja i ocena – umiejętność odniesienia treści wydobytych z tekstu do własnego doświadczenia i wiedzy o świecie; zdolność argumentowania, budowania wypowiedzi i uzasadnienia własnego zdania.
Czytanie wymaga więc sprawności w wyszukiwaniu informacji, biegłości w obchodzeniu się z informacjami w różnych formach i kontekstach oraz podejmowania decyzji, które z nich i w jaki sposób wykorzystać. Odbiorca tekstu powinien zająć aktywną postawę – stawiać pytania i hipotezy oraz szukać powiązań z rzeczywistością spoza tekstu. Od czytelnika oczekuje się precyzji i logiki myślenia, argumentowania oraz staranności w formułowaniu wypowiedzi, będącej reakcją na przeczytany tekst.
Czytanie to czynność i umiejętność zdobywana w początkowym okresie kształcenia i będąca podstawą dalszego uczenia się. Obejmuje trzy warstwy:
- szybkość czytania
- zrozumienie czytanych treści
- zapamiętywanie
Ze względu na jakość i sprawność można wyróżnić kilka rodzajów czytania korespondujących z etapowością tego procesu:
- przygotowanie się do czytania – ustalanie elementów struktury czytanego tekstu, przygotowanie materiałów wspomagających (słowników, encyklopedii, wcześniejszych notatek), organizacja warunków zewnętrznych (miejsce, oświetlenie, przybory do notowania), rozbudzenie motywacji i mobilizacja do skupienia uwagi
- czytanie pobieżne (orientacyjne) – szybkie i wyrywkowe czytanie służące do rozpoznania struktury logicznej, znaczenia części i całości czytanego tekstu – kojarzone z czytaniem selektywnym
- czytanie gruntowne (dokładne) – nastawione na maksymalne zrozumienie i zapamiętanie (stosowanie różnego tempa, pauz, podkreślanie, wypisywanie cytatów, czytanie objaśnień w publikacjach pomocniczych)
- czytanie syntezujące – łączenie, porządkowanie i wartościowanie wybranych fragmentów celem zapamiętania treści i gromadzenia wiedzy trwałej.
Podświadomej pracy umysłu, związanej z utrwalaniem i systematyzacją poznawanych treści, sprzyjają przerwy stosowane między poszczególnymi etapami czytania.
Przed egzaminem maturalnym szczególnie przydatna jest umiejętność szybkiego, selektywnego i efektywnego czytania.
Techniki czytania selektywnego:
- czytanie selektywne w wersji prostej – nie wchodząc głębiej w tekst, szukamy oczekiwanych słów, haseł
- odnajdywanie myśli przewodniej i głównych tez – wyszukiwanie węzłowych punktów i wiązanie ich z całością na podstawie znajomości struktury tekstu i wstępnej orientacji w jego problematyce
- podkreślanie, notatki, uwagi, porządkowanie – zatrzymując się przy sygnałach-hasłach, opuszczamy inne słowa, hasła, treści, rozdziały.
Specyficzną formą czytania jest czytanie krytyczne polegające na obiektywnej ocenie tekstu według różnych kryteriów, z uwzględnieniem opracowań w recenzjach, szkicach naukowych.
Czynniki wpływające na szybkość czytania:
- warunki zewnętrzne – miejsce, pozycja, oświetlenie, wentylacja pomieszczenia, przygotowanie pomocy
- warunki wewnętrzne – motywacja, koncentracja uwagi
- czynniki techniczne druku – kolor, format stronicy i czcionek, zróżnicowanie graficzne
- struktura języka – składnia, styl, słowotwórstwo
- właściwości osobowościowe czytelnika – zasób wiedzy, wiek, inteligencja, nawyki czytelnicze
Czynniki wpływające na zrozumienie czytanego tekstu
Obiektywne
- poziom nasycenia tekstu informacjami
- budowa, kompozycja, styl i rodzaje opisów
- objętość materiału, stosowane podziały na rozdziały, podrozdziały, wyróżnianie tytułów
- forma i komunikatywność języka
Subiektywne
- kierowanie uwagą i jej koncentracja
- pojemność i głębokość uwagi
- zakres i panoramiczność spostrzegania
- zdolność przestawiania się na różne tematy, problemy
Szybkość czytania i stopień zrozumienia treści wpływają na siebie. Szybsze czytanie często zwiększa zrozumienie, a zrozumiałość tekstu przyspiesza czytanie. Obie warstwy mają łączne znaczeni dla ostatniej warstwy czytania jaką jest zapamiętywanie.
Opracowała: Małgorzata Chodkowska