Podstawa programowa języka polskiego
Kształcenie w zakresie podstawowym

Cele edukacyjne

  1. Poznanie dzieł literackich wchodzących w skład dziedzictwa polskiej, europejskiej i światowej kultury.
  2. Osiąganie dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej.
  3. Kształtowanie tożsamości osobowej, narodowej i kulturowej.
  4. Wzmacnianie wiary w swoje możliwości oraz poczucia odpowiedzialności za własny rozwój i samodzielne decyzje dotyczące dalszej nauki i wyboru zawodu.
  5. Kształtowanie hierarchii wartości na podstawie wybitnych dzieł kultury.
  6. Rozwijanie postaw tolerancji i eliminowanie postaw ksenofobicznych.

Zadania szkoły

  1. Rozbudzanie zainteresowań wybitnymi dziełami literatury i sztuki oraz tworzenie warunków sprzyjających pogłębionemu poznawaniu i przeżywaniu ich treści.
  2. Wprowadzenie ucznia w dziedzictwo literackie i kulturowe, w tradycję narodową i dziedzictwo kulturowe krajów europejskich; pomoc w rozpoznawaniu obecności tradycji we współczesnej kulturze.
  3. Przybliżanie literatury współczesnej i ukazywanie jej miejsca w dzisiejszej kulturze.
  4. Przygotowanie ucznia do świadomego i krytycznego odbioru dzieł kultury (także masowej).
  5. Pomoc w kształtowaniu umiejętności interpretowania arcydzieł literackich i rozpoznawania ich w kontekście egzystencjalnym, aksjologicznym i historycznym; pomoc w rozpoznawaniu w nich wartości i ich hierarchizacji.
  6. Pomoc w rozwijaniu sprawności komunikacyjnych stosownie do sytuacji; kształtowanie świadomości mocy języka i możliwości rozszerzania granic własnego świata poprzez język.
  7. Wzbogacanie wiedzy o języku traktowanym jako historycznie rozwijający się system i jako wsparcie w podejmowaniu refleksji porządkującej obserwacje językowej praktyki.
  8. Uczenie syntetyzowania i porządkowania poznanego materiału.
  9. Pomoc w utrwalaniu nawyków samokształceniowych.
  10. Wspomaganie rozwoju kultury językowej i uwrażliwianie na piękno mowy ojczystej.

Treści nauczania

1. Język jako zjawisko semiotyczne:

  1. pojęcie znaku, rodzaje znaków,
  2. podstawowe funkcje znaku językowego: komunikowanie, informowanie, ekspresja, impresja,
  3. język jako system znakowy; mówiona i pisana wersja języka.

2. Budowa języka:

  1. brzmieniowa warstwa języka i wypowiedzi,
  2. sposoby wzbogacania zasobu leksykalnego (konstrukcje słowotwórcze, neologizmy, zapożyczenia),
  3. zasób leksykalny i frazeologiczny języka; semantyczna i niesemantyczna wartość słowa,
  4. budowa wypowiedzeń (zdań) i tekstów; leksykalna i składniowa spójność tekstu.

3. Wypowiedź językowa:

  1. wypowiedzi monologowe i dialogowe,
  2. podstawowe gatunki wypowiedzi językowych (przemówienie, referat, artykuł, dyskusja, negocjacje),
  3. wartościowanie wypowiedzi językowych: poprawność, błąd językowy, prawdziwość – fałszywość, szczerość – kłamstwo, wartość estetyczna wypowiedzi,
  4. etyka mówienia: uczciwość, agresja językowa, wulgarność, manipulacja językowa.

4. Retoryczne użycie języka:

  1. werbalne i niewerbalne środki komunikacji,
  2. retoryczne środki perswazji i ekspresji,
  3. stosowność i skuteczność retoryczna,
  4. retoryczny aspekt wieloznaczności słowa i wypowiedzi (homonimia, znaczenie nieostre, elipsa, anakolut, paradoks),
  5. etykieta językowa.

5. Miejsce języka w społeczeństwie:

  1. pochodzenie i rozwój języka; podstawowe zmiany historyczne w polszczyźnie,
  2. społeczne i terytorialne zróżnicowanie języka: dialekt, gwara, żargon, zróżnicowanie pokoleniowe.

6. Stylowe odmiany języka:

  1. style indywidualne i funkcjonalne (styl potoczny, artystyczny, publicystyczny, naukowy); podstawowe typy stylizacji (archaizacja, stylizacja potoczna, gwarowa),
  2. stylowa stosowność wypowiedzi wobec sytuacji komunikacyjnej,
  3. języki specjalistyczne i terminologia.

7. Pojęcia kultury:

  1. dzieło literackie i jego wyróżniki,
  2. kultura masowa i elitarna; pop-kultura i kultura wysoka,
  3. społeczne środki przekazu (prasa, radio, telewizja, internet),
  4. uczestnictwo w kulturze: twórcy i odbiorcy,
  5. arcydzieło, kicz.

8. Tradycje literackie:

  1. staropolska i oświeceniowa,
  2. romantyczna i pozytywistyczna,
  3. młodopolska i awangardowa,
  4. konteksty biblijne i antyczne,
  5. kontynuacje i nawiązania.

9. Proces historyczno-literacki:

  1. gatunki i rodzaje literackie,
  2. konwencja literacka i typowe dla niej środki artystyczne,
  3. konteksty utworu: historyczne i biograficzne,
  4. prąd artystyczny,
  5. epoka i następstwo epok.

10. Tematy, motywy, wątki:

  1. miłość, dom, rodzina, śmierć, droga, wędrówka, pielgrzymka,
  2. natura a cywilizacja; motywy franciszkańskie w kulturze.

11. Wartości, kategorie estetyczne i filozoficzne:

  1. prawda, dobro, piękno,
  2. komizm, humor, ironia, tragizm, patos,
  3. sacrum i profanum,
  4. wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, tolerancja,
  5. ojczyzna, mała ojczyzna,
  6. naród, społeczeństwo.

Osiągnięcia

1. Słuchanie i mówienie:

  1. rozpoznawanie aktów mowy i ich intencji (odróżnianie prośby od rozkazu, pytania od żądania, spostrzeganie ironii, sarkazmu, rubaszności, prowokacji, aprobaty, negacji); sprawne wypowiadanie się ze świadomością intencji,
  2. stosowanie zabiegów perswazyjnych wraz z rozpoznawaniem ich wartości (zwłaszcza odróżnianie szczerości od nieszczerości, prawdy od nieprawdy, podchwytliwości, eufemizmów, agresji, brutalności i wulgaryzmów w zachowaniach językowych),
  3. sprawne i świadome posługiwanie się różnymi odmianami polszczyzny mówionej (zwłaszcza ogólną i potoczną) w zależności od sytuacji komunikacyjnej,
  4. poprawne formułowanie pytań i odpowiedzi; rozpoznawanie pytań sugestywnych, źle postawionych, podchwytliwych, retorycznych,
  5. operowanie bogatym repertuarem semantycznym i frazeologicznym w rozmaitych wypowiedziach,
  6. skuteczne uczestniczenie w dialogu, dyskusji i negocjacjach; słuchanie wypowiedzi partnerów (dostrzeganie kontrowersji w dyskusji i negocjacjach),
  7. aktywne i krytyczne słuchanie (z empatią, ze wspomaganiem, z korygowaniem, ze sprzeciwem) wystąpień publicznych; odróżnianie faktów od opinii.

2. Pisanie i redagowanie tekstów:

  1. sprawne posługiwanie się różnymi odmianami polszczyzny w odmianie pisanej (zwłaszcza ogólnej i fachowej) w zależności od sytuacji komunikacyjnej,
  2. komponowanie dłuższych, spójnych wypowiedzi; analiza tematu, układanie planów i konspektów; nadawanie tytułów i śródtytułów,
  3. praca redakcyjna nad tekstem własnym i cudzym, w tym z użyciem edytora tekstu: poprawianie, adiustacja, podział na części składowe (rozdziały, paragrafy, akapity), wyróżnienia w tekście,
  4. przekształcanie tekstu własnego i cudzego; streszczanie, skracanie, rozwijanie, cytowanie,
  5. eliminowanie niewłaściwego użycia środków powodujących niejednoznaczność wypowiedzi (homonimie, anakoluty, elipsy, paradoksy),
  6. prowadzenie korespondencji, stosowanie zwrotów adresatywnych, etykiety językowej; pisanie życiorysu, listu intencyjnego i motywacyjnego,
  7. wypowiadanie się w podstawowych (szkolnych) formach gatunkowych: rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego lub fragmentu.

3. Czytanie:

  1. rozumienie różnych kodów w przekazach kultury masowej,
  2. odróżnianie cech swoistych i rozumienie funkcji gatunków publicystycznych i popularnonaukowych, tekstów prasowych (informacja, komentarze, artykuły, reportaże, wystąpienia publiczne),
  3. umiejętność czytania ze zrozumieniem dzieł literackich.

4. Odbiór dzieł sztuki:

  1. w wymiarze interpretacyjnym:
    1. wyraziste czytanie utworów literackich ze zrozumieniem sensu, z troską o estetykę czytania, właściwą dykcję, akcent, intonację,
    2. recytacja z pamięci wybranych tekstów poetyckich,
    3. stosowanie podstawowych pojęć z poetyki w analizie utworów literackich; pojmowanie działań analitycznych jako podstawy interpretacji; umiejętność przywołania właściwego kontekstu,
    4. rozumienie tekstów o różnym stopniu komplikacji; odbiór znaczeń metaforycznych, rozpoznawanie aluzji literackich, toposów, symboli kulturowych,
    5. odbiór i porównywanie różnych dzieł sztuki, rozumienie korespondencji sztuk,
  2. w wymiarze historycznym:
    1. rozpoznawanie stylów w sztuce (zwłaszcza romańskiego, gotyckiego, renesansowego, barokowego i secesyjnego),
    2. wyjaśnianie powiązań czytanych utworów z historią cywilizacji (zwłaszcza Polski i Europy),
    3. porównywanie utworów literackich (z różnych epok) o podobnych motywach,
    4. dostrzeganie wartości charakterystycznych dla różnych epok,
    5. rozpoznawanie przybliżonego czasu powstania utworów na podstawie obrazu kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu i języka,
  3. w wymiarze aksjologiczno-egzystencjalnym:
    1. rozpoznawanie wartości i ich hierarchii w dziełach literackich: wskazywanie w literaturze i sztuce wartości aprobowanych przez siebie,
    2. odróżnianie spontanicznych i osobistych przeżyć literackich od ponadindywidualnych, utrwalonych w tradycji i krytyce kodów odbioru; zrozumienie formacyjnych i terapeutycznych wartości czytanych dzieł dla pojedynczego czytelnika i wspólnoty pokoleniowej czy kulturowej.

5. Samokształcenie:

  1. syntetyzowanie poznanego materiału: scalanie zebranych informacji w problemowe całości,
  2. korzystanie z literatury fachowej: notowanie, relacjonowanie; opis bibliograficzny,
  3. korzystanie z różnych źródeł informacji (dokumentów, leksykonów, encyklopedii, słowników, baz danych, nagrań magnetofonowych i magnetowidowych, internetu).

Lektura

1. Literatura polska:

(konteksty biblijne, antyczne i inne; kontynuacje i nawiązania)
Bogurodzica w kontekście poezji średniowiecznej; J. Kochanowski – pieśni i treny (wybór); poezja baroku (wybór); I. Krasicki – satyry i liryki (wybór); A. Mickiewicz – Pan Tadeusz, Dziady cz. III; wybrane sceny z dramatów romantycznych (J. Słowackiego, Z. Krasińskiego); wybór poezji romantycznej (w tym: A. Mickiewicza, J. Słowackiego, C.K. Norwida); B. Prus – Lalka; E. Orzeszkowa – Nad Niemnem (fragmenty); wybór nowel pozytywistycznych; H. Sienkiewicz – Quo vadis, Potop; wybór poezji młodopolskiej; S. Wyspiański – Wesele; W.S. Reymont – Chłopi, t. 1: Jesień; S. Żeromski – Ludzie bezdomni, Przedwiośnie; W. Gombrowicz – fragmenty prozy; wybrany utwór z prozy polskiej XX w. (na przykład M. Dąbrowskiej, Z. Nałkowskiej); wybrany dramat XX wieku (S. Mrożka, S. Różewicza); T. Borowski – wybrane opowiadania; G. Herling-Grudziński – Inny świat; wybór poezji polskiej XX w. (w tym: B. Leśmiana, L. Staffa, J. Tuwima, M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Cz. Miłosza, K.K. Baczyńskiego, T. Różewicza, Z. Herberta, M. Białoszewskiego, W. Szymborskiej, S. Barańczaka, ks. J. Twardowskiego); Jan Paweł II – Pamięć i tożsamość; wybrane fragmenty prozy dokumentalnej (reportaż, dziennik, pamiętnik) i eseistycznej; utwory współczesne zaproponowane przez uczniów i nauczyciela; inne teksty kultury (spektakle teatralne, filmy, utwory muzyczne, obrazy, słuchowiska, programy telewizyjne, teksty prasowe),

2. Literatura powszechna:

wybrany klasyczny dramat starożytnej Grecji; Horacy – wybór pieśni; W. Szekspir – wybrany dramat; Molier – wybrana komedia; W. Goethe – Cierpienia młodego Wertera; wybrana europejska powieść XIX wieku; J. Conrad – wybrany utwór; wybrana powieść XX wieku.

Źródło: Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej (...) (Dz. U. Nr 51, poz. 458) (Zmiany: Dz. U. z 2003 r. Nr 210, poz. 2041)