Serwis Humanistyczny "Hamlet"
Konteksty

Augustyn (Aurelius Augustinus) (354-430)

– filozof i teolog, ojciec i doktor Kościoła (zw. doctor gratiae), bp, czołowy przedstawiciel patrystyki, główny autorytet filozofii i teologii chrześcijańskiej do XIII w. (augustynizm), ur. 13 XI 354 w Tagaście w Numundii (dzisiaj Suk Ahras w Algierii), zm. 28 VIII 430 w Hippo Regius (k. Annaby w Algierii).

Augustyn był synem obywatela rzymskiego Patriciusa, poganina i chrześcijanki Moniki (ogłoszonej później świętą). Zgodnie z przyjętym wówczas w Kościele zwyczajem nie udzielono mu chrztu w wieku dziecięcym, choć zaliczono do katechumenów; do szkoły elementarnej uczęszczał w rodzinnej miejscowości,po czym uczył się w Madaurze, gdzie rozpoczął również studia wyższe ukończone (po rocznej przerwie) 372 w Kartaginie. W okresie studiów związał się z kobietą, z którą miał syna Adeodata.

Lektura dialogu Cycerona Hortensjusz wzbudziła w A. pragnienie poszukiwania prawdy i mądrości. Wykształcony na klasycznych wzorach łacińskich (z myślą grecką zapoznawał się za pośrednictwem przekładów łac.), rozczarował się do Biblii (zwł. ST), rażącej go niedoskonałą, z punktu widzenia kryteriów klasycznych, formą i treścią, pojmowaną dosłownie; stał się wkrótce (373) zwolennikiem manicheizmu, gdyż katolicyzm wydał mu się religią niegodną człowieka wykształconego; po studiach – skróconych z uwagi na konieczność zarobkowania – obrał zawód nauczyciela i w 374 założył w Tagaście szkołę retoryki, a pod koniec 375 objął w Kartaginie miejską katedrę retoryki. W 383 przeniósł się do Rzymu, skąd z uwagi na zbyt niskie wynagrodzenie, udał się (za protekcją manichejczyków) do Mediolanu, ówczesnej rezydencji cesarza, gdzie otrzymał katedrę retoryki. Rozbieżność między nauką manichejczyków a praktyką ich życia oraz ograniczona wiedza przywódców sekty zdecydowały o stopniowym oddalaniu się A. od manicheizmu i skłanianiu się do sceptycyzmu. W środowisku mediolańskim zerwał ze sceptycyzmem i zwrócił się ku neoplatonizmowi. Lektura pism Plotyna i Porfiriusza (wg łac. przekładu Mariusza Wiktoryna), wpływ bpa Ambrożego i osobiste przemyślenia doprowadziły do przełomu w życiu A. i zadecydowały o kierunku jego rozwoju umysłowego i duchowego; rozstał się z nielegalną żoną, porzucił zawód retora i w towarzystwie matki, syna, kilku uczniów i przyjaciół (rodzaj wspólnoty) zamieszkał w Cassiciacum k. Mediolanu, gdzie przez kilka miesięcy oddawał się modlitwie i studiom, prowadził filozoficzno-religijne dysputy o Bogu, duszy ludzkiej, prawdzie, szczęściu, genezie zła; 25 IV 387, w dzień Zmartwychwstania, wraz z Adeodatem przyjął chrzest z rąk Ambrożego. Po śmierci matki (jesienią 387) przebywał kilka miesięcy w Rzymie, w 388 powrócił do Tagasty i – nawiązując do zwyczaju sprzed swego nawrócenia – skupiwszy wokół siebie przyjaciół, stworzył rodzaj wspólnoty dla świeckich w celu prowadzenia doskonalszego życia religijnego; wybrany przez lud Hippo Regius na kapłana, do pomocy bpowi Waleriuszowi, w 391 przyjął święcenia kapłańskie; w 396 został (po zatwierdzeniu przez bpa kartagińskiego Aureliusza) bpem koadiutorem w Hippo Regius, drugim co do wielkości (po Kartaginie) mieście ówczesnej prowincji rzymskiej Afryki, a po śmierci Waleriusza – jego następcą na stolicy biskupiej; dom biskupi uczynił jakby klasztorem, gdzie wraz ze swymi prezbiterami i diakonami prowadził życie wspólne, którego ideałem było apostolstwo. W 426 większość obowiązków duchowych zlecił wyznaczonemu przez siebie następcy, prezbiterowi Herakliuszowi, aby poświęcić więcej czasu pracy pisarskiej. Dzięki osobistym zaletom i rozległej działalności A. cieszył się w Kościele afrykańskim, a także poza nim, wielkim autorytetem; odbywał liczne podróże (np. 418 do Cezarei Mauretańskiej, dwukrotnie do Kartaginy) i wygłaszał kazania, uczestniczył w synodach (w 416 i 418 w Kartaginie, 417 w Milewie), rokowaniach, dysputach i konferencjach; prowadził obfitą korespondencję z papieżami, cesarzami i wieloma innymi wybitnymi osobistościami (m.in. z Hieronimem); spory z pelagianami (pelagianizm) przyniosły mu rozgłos na Wschodzie; walczył nadto z manicheizmem, arianizmem i donatyzmem; cesarz Walentynian III zaprosił go na Sobór Efesjański (431). A. zmarł w czasie oblężenia Hippo Regius przez Wandalów.

A. był jednym z najbardziej oryginalnych i twórczych pisarzy chrześcijańskich starożytności. Z ogromniej liczby dzieł (H. I. Marrou wspomina 113 obszerniejszych prac) A. szczególne miejsce zajmują pisma filozoficzne.

Pisma filozoficzne A. przepojone są duchem chrześcijańskiego neoplatonizmu. Ujęte w formę dialogów na wzór Cycerona, odznaczają się nastrojem poważnej rozmowy w przyjacielsko-rodzinnym gronie.

W Cassiciacum, gdzie w latach 386-387 A. prowadził dysputy filozoficzno-teologiczne, powstały cztery traktaty. W Contra academicos (PL 32, 905-958; Przeciw akademikom, DF I 49-146) – wzoruje się na Hortensjuszu Cycerona – omówił pojęcie prawdy i możliwość jej poznania, a następnie poddał krytyce sceptyczne poglądy przedstawicieli Akademii Platońskiej. W De beata vita (PL 32, 959-976; O życiu szczęśliwym, DF I 8-42) zajął się problemem szczęścia i możliwością jego osiągnięcia. Centralnym zagadnieniem dialogu De ordine (PL 32, 976-1020; O porządku, DF I 146-226) jest działanie Opatrzności, ład we wszechświecie, istnienie i pochodzenie zła. Najbardziej osobistym z traktatów filozoficznych A. są Soliloquia (PL 32, 869-904; Soliloquia albo mowy osobne duszy do Pana Boga, Chełmno 1796; Solilokwia, DF II 8-77) napisane w formie dialogu wewnętrznego, nie mające odpowiednika w literaturze antycznej; celem tych rozważań jest poznanie duszy i Boga, do którego drogą jest poznanie prawdy i jej nieśmiertelnej natury; natura ta domaga się istnienia nieśmiertelnego nosiciela, czyli duszy.

Rozważania te kontynuował A. w powstałej 387 w Mediolanie De immortalitate animae (PL 32, 1021-1034; O nieśmiertelności duszy, DF II 81-104), gdzie obok argumentacji platońskiej wprowadził wiele nowych argumentów przemawiających za nieśmiertelnością duszy; dziełko to nie zostało ukończone (por. Retractationes, I 5).

Dzieło De quantitate animae (PL 32, 1035-1080; O wielkości duszy, DF II 108-192) powstałe w początku 388 w Rzymie, jest pierwszą w filozofii chrześcijańskiej apologią duchowości człowieka; zawarte w nim rozmowy A. z Ewodiuszem zawierają poglądy A. na uzasadnienie odrębności bytowej duszy. W dialogu De magistro (PL 32, 1193-1222; O nauczycielu, DF III 18-70) z 389, w którym A. odtworzył rozmowy z synem, na czoło wybijają się zagadnienia teoriopoznawcze, przede wszystkim stosunek słowa do rzeczy, którą ono oznacza; A. stwierdził, że jedynie Chrystus jest właściwym nauczycielem ludzi. W dialogu De musica (PL 32, 1081-1194; O muzyce, DF IV 207), powstałym ok. 391 w Afryce, wyjaśnił, że muzyka i poezja są środkami wznoszącymi myśl ludzką ku Bogu i jednocześnie praźródłem wszelkiej sztuki, dobra, piękna i prawdy; widać tu wpływ doktryny Plotyna.

Pierwsze lata chrześcijańskiego życia A. wypełniała walka z manicheizmem; w latach 387-389 napisał De moribus Ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum (PL 32, 1309-1378; frg. O obyczajach Kościoła, Bober AP 263-264), demaskując rozwiązłość życia manichejczyków, którym przeciwstawił świętość Kościoła katolickiego; w De Genesi contra Manichaeos (PL 34, 174-220), powstałym w latach 388-390, podał zasady egzegezy alegorycznej ST; wykazywał nadto, że pomiędzy ST a NT nie ma sprzeczności, wyraził tu m.in. pogląd na ataraksję. Prawdziwość religii chrześcijańskiej uzasadnił A. przede wszystkim w De vera religione (PL 34, 121-172; O religii prawdziwej, Kr 1853; O wierze prawdziwej, DF IV 80-159), powstałym w latach 389-390; konfrontując treść chrześcijaństwa z poglądami filozofów pogańskich oraz doktrynami różnych sekt i herezji, zanalizował kryteria religii prawdziwej i wskazał na źródła błędów; do repliki antymanichejskiej wprowadził po raz pierwszy postać Chrystusa; traktat stanowi jeden z najlepszych przykładów chrześcijańskiego neoplatonizmu.

Filozoficzny dialog dotyczący wolności – De libero arbitrio (PL 32, 1221-1310; O wolnej woli, DF III 77-235), pisany w 388-395 w formie polemiki z poglądami manichejczyków, analizował problem pochodzenia i natury zła; A. zastąpił tu plotyńską interpretację zła moralnego koncepcją własną; przeciwstawiając interpretacjom manichejskim dane z Objawienia chrześcijańskiego wykazywał, że źródłem zła moralnego jest wolna wola; dialog zawiera podstawowe tezy augustyńskiego woluntaryzmu praktycznego, będące wynikiem zerwania z intelektualizmem greckim i przyznania woli pierwszeństwa przed rozumem.

W latach 399-405 A. opracował (skierowane przeciw manichejczykom) De natura boni (PL 42, 551-572; O naturze dobra, DF IV 169-201), poświęcone problemowi dobra, a także pierwotnego, samoistnego oraz substancjalnego zła bytów złożonych; doktryna ta stanowi część spirytualistycznej metafizyki A., frg. zaś pism Manesa – źródło do odtworzenia doktryny manichejczyków (3 rpsy dzieła z XIII-XIV i XV w. znajdują się w Bibliotece Jagiellońskiej).

Źródło: Powszechna Encyklopedia Filozofii