Serwis Humanistyczny "Hamlet"
Teksty

Średniowiecze – wybór

 » Legenda o św. Aleksym (Ach krolu wieliki nasz)
 » Tomasz z Celano, Dies irae (Dzień ów gniewu się nachyla)
 » Bogurodzica (Bogu rodzica, Dziewica, Bogiem sławiena Maryja)
 » Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła)
 » Skarga umierającego (Ach! Moj smętku, ma żałości!)
 » Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (Nade wszystko stworzenie więcszy)
 » Kronika wielkopolska, O zdradzeniu miasta Wiślicy (było w Królestwie Lechitów)
 » Gall Anonim, Kronika polska (XII w.) (fr.) (O żałosnej śmierci sławnego Bolesława)
 » Błogosławieństwo (Niechaj Bóg będzie zawsze przed tobą)

Rozmowa (Dialog) Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Tekst dialogu zapisany został ok. 1463 roku w rękopisie Biblioteki Seminaryjnej w Płocku, zaginionym podczas ostatniej wojny. Jest to najdłuższy ze znanych średniowiecznych wierszy polskich, wzorowany na łacińskim utworze prozaicznym z XIV wieku. Polski autor korzystał jednak z tego źródła dość swobodnie, w wyniku czego powstało dzieło oryginalne i znacznie przewyższające pierwowzór pod względem wartości artystycznej. Dialog obrazuje podstawowe idee chrześcijańskiej eschatologii: powszechność śmierci, równość wobec niej wszystkich ludzi – od papieża po żebraka, ulotność i marność dóbr doczesnych. Jest przy tym społeczną satyrą na różne stany, zwłaszcza na duchowieństwo. Komizm postaci, ich zachowań i wypowiedzi należy do głównych zalet utworu. Prawie 80% spośród niemal 500 wersów dialogu to ośmiozgłoskowce. W rękopisie płockim brakuje zakończenia, które znamy dzięki póxniejszym przekładom ruskim. Zwraca uwagę silny związek rozmowy ze średniowieczną ikonografią śmierci, zwłaszcza z tzw. tańcami śmierci, wyrażającymi podobne treści duchowe.

Gospodzinie wszechmogący,
Nade wszystko stworzenie więcszy,
Pomoży mi to działo* słożyć,
Bych je mogł pilnie wyłożyć
Ku twej fały* rozmnożeniu,
Ku ludzkiemu polepszeniu!
Wszytcy ludzie, posłuchajcie,
Okrutność śmirci poznajcie! –
Wy, co jej nizacz* nie macie,
Przy poznaniu ją poznacie.
Bądź to stary albo młody,
Żadny nie ujdzie śmiertelnej szkody;
Kogo koli śmierć udusi,
Każdy w jej szkole być musi;
Dziwno się swym żakom stawi,
Każdego zywota zbawi.
Przykład o tem chcę powiedzieć,
Słuchaj tego, kto chce wiedzieć!

Polikarpus, tak wezwany*,
Mędrzec wieliki, mistrz wybrany,
Prosił Boga o to prawie*,
By uźrzał śmierć w jej postawie.
Gdy się moglił Bogu wiele,
Ostał wszech ludzi w kościele*,
Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia* niewieściego,
Obraza wielmi skaradego*,
Łoktuszą* przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Liści się jako miednica*;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą,
Jako samojedź* krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając*,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
Ze wszech stron skarada postawa –
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutości*.
Mistrz widząc obraz skarady,
Żołte oczy, żywot* blady,
Groźno się tego przelęknął,
Padł na ziemię, eże stęknął.
Gdy leżał wznak jako wiła*,
Śmierć do niego przemowiła.

Mors dicit:*
Czemu się tako barzo lękasz?
Wrzekomoś zdrow, a wżdy* stękasz!
Pan Bog tę rzecz tako nosił*,
Iżeś go o to barzo prosił,
Abych ci się ukazała,
Wszytkę swą moc wzjawiła;
Otoż ci przed tobą stoję,
Oględaj postawę moję:
Każdemu się tak ukażę,
Gdy go żywota zbawię.
Nie lękaj się mię tym razem,
Iż mię widzisz przed obrazem.
Gdy przyde, namilejszy, k tobie,
Tedy barzo zeckniesz* sobie:
Zableszczysz* na strony oczy,
Eż ci z ciała pot poskoczy.
Rzucęć się, jako kot na myszy,
Aż twe sirce cięzko wdyszy.
Odchoceć się z miodem tarnek,
Gdyć przyniosę jadu garnek –
Musisz ji pić przez dzięki;
Gdy pożywiesz wielikiej męki,
Będziesz mieć dosyć tęsnice,
Odbędziesz swej miłośnice.
Ostań tego wszech, tobie wielę,
Przez dzięki cię z nią rozdzielę.
Mow ze mną, boć mam działo,
Gdyć się ze mną mowić chciało;
Widzisz, iżem ci robotnica –
Czemu cię wzięła taka tesnica?
Ma kosa wisz, trawę siecze,
Przed nią nikt nie uciecze.
Wstań, mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz!
Za* po polsku nie rozumiesz?
Snać ci Sortes nie pomoże*,
Przelęknąłeś się, nieboże!
Już odetchni, nieboraku,
Mow ze mną, ubogi żaku,
Nie boj się dziś mojej szkoły,
Nie dam ci czyść epistoły*.

Magister respondit:
Mistrz przemówił wielmi skromnie:
Lęknąłem się, eż nic po mnie.
Ta mi rzecz barzo niemiła,
Iżeś mię tako postraszyła;
By była co przykrego przemówiła,
Zerwałaby się we mnie każda żyła;
Nagle by mię umorzyła
I duszę by wypędziła.
Proszę ciebie, ostąp mało,
Boć nie wiem, coć mi się stało:
Mgleję wszytek i bladzieję,
Straciłem zdrowie i nadzieję;
Racz rzucić od siebie kosę,
Ać swoje głowę podniosę!

Mors dicit:
Darma, mistrzu, twoja mowa,
Tegom ci uczynić nie gotowa;
Dzirżę kosę na reistrze,
Siekę doktory i mistrze,
Zawżdy ją gotową noszę,
Przez dzięki noclegu proszę.
Wstań ku mnie, możesz mi wierzać,
Nie chcęć się dzisia zniewierzać!

Wstał mistrz jedwo lelejąc się,
Drżą mu nogi, przelęknął się.

Magister dicit:*
Miła Śmierci, gdzieś się wzięła,
Dawno liś się urodziła?
Rad bych wiedział do ostatka,
Gdzie twoj ociec albo matka.

Mors dicit:
Gdy stworzył Bog człowieka,
Iżby był żyw eż do wieka,
Stworzył Bog Jewę z kości
Adamowi ku radości.
Dał jemu moc nad zwierzęty,
By panował jako święty;
Podał jemu ryby z morza,
Chcąc go zbawić wszego gorza;
Polecił mu rajskie sady,
Chcąc ji zbawić wszej biady.
To wszytko w jego moc dał,
Jedno mu drzewo zakazał,
By go owszejki nie ruszał
Ani się na nie pokuszał,
Rzeknąc jemu: "Jedno ruszysz,
Tedy pewno umrzeć musisz!"
Ale zły duch Jewę zdradził,
Gdy jej owoc ruszyć radził.
Ewa się ułakomiła,
Śmiałość uczyniła;
W ten czas się ja poczęła;
Gdy Ewa jabłko ruszyła,
Adamowi jebłka dała,
A ja w onem jebłku była.
Adam mię w jebłce ukusił*,
Przeto przez mię umrzeć musił –
W tem Boga barzo obraził
I wszytko swe plemię zaraził.

Magister dicit:

Miła Śmirci, racz mi wzjewić*,
Przecz* chcesz ludzie żywota zbawić,
Czemu twą łaskę stracili,
Zać co złego uczynili?
Chcem do ciebie poczty* nosić,
Aby się dała przeprosić;
Dał bych dobry kołacz upiec,
Bych mogł przed tobą uciec.

Mors dicit:
Chowaj sobie poczty swoje,
Rozdrażnisz mię tyle dwoje!
W pocztach ci ja nie korzyszczę,
Wszytki w żywocie zaniszczę.
Chceszli wiedzieć statecznie,
Powiem tobie przezpiecznie:
Stworzyciel wszego stworzenia
Pożyczył mi takiej mocy,
Bych morzyła we dnie i w nocy.
Morzę na wschod, na południe,
A umiem to działo cudnie.
Od połnocy do zachodu
Chodzę nie pytając brodu.
Toć me nawięcsze wiesiele,
Gdy mam morzyć żywych wiele:
Gdy się jimę* z kosą plęsać,
Chcę jich tysiąc pokęsać.
Toć jest mojej mocy znamię –
Morzę wszytko ludzskie plemię:
Morzę mądre i też wiły*,
W tym skazuję* swoje siły;
I chorego, i zdrowego,
Zbawię* żywota każdego;
Lubo stary, lubo młody,
Każdemu ma kosa zgodzi:
Bądź ubodzy i bogaci,
Wszytki ma kosa potraci;
Wojewody i czestniki*,
Wszytki świeckie miłostniki*,
Bądź książęta albo grabie*,
Wszytki ja pobierzę k sobie.
Ja z krola koronę zemknę*,
Za włosy ji pod kosę wemknę*;
Też bywam w cesarskiej sieni*,
Zimie, lecie i w jesieni.
Filozofy i gwiazdarze*,
Wszytki na swej stawiam sparze* –
Rzemieślniki, kupce i oracze,
Każdy przed mą kosą skacze;
Wszytki zdradźce i lifniki*
Zostawię je nieboszczyki.
Karczmarze, co źle piwa dają,
Nieczęsto na mię wspominają;
Jako swe miechy* natkają,
W ten czas mą kosę poznają;
Kiedy nawiedzą mą szkołę,
Będę jim lać w gardło smołę.
Jedno się poruszę,
Wszytki nagle zdawić muszę;
Naprzód zdawię dziewki, chłopce,
Aż się chłop po sircu zmiekce.
Ja zabiła Golijasza,
Annasza i Kaifasza;
Ja Judasza obiesiła
I dw[u] łotru na krzyż wbiła;
Alem kosy naruszyła,
Gdym Krystusa umorzyła,
Bo w niem była Boska siła.
Ten jeden mą kosę zwyciężył,
Iż trzeciego dnia ożył;
Z Tegom się żywotem biedziła,
Potem jużem wszytkę moc straciła.
Mam moc nad ludźmi dobremi,
Ale więcej nade złemi;
Kto nawięcej czyni złości,
Temu złamię kości.
Chceszli, jeszcze wzjawię tobie,
Jedno bierz na rozum sobie:
Powiem ci o mej kosie,
Jedno jej powąchaj w nosie;
Chceszli spatrzać, jako ostra,
Zapłacze nad tobą siostra,
Mistrzostwać nic nie pomogą,
W ocemgnieniu wezdrzysz nogą;
Jedno wyjmę z puzdra kosy,
Natychmiast zmienisz głosy.
Dał ci mi to Wszechmogący,
Bych morzyła lud żywiący;
Zawżdy wsłynie moja siła;
Jam obrzymy pomorzyła,
Salomona tak mądrego,
Absolona nadobnego,
Sampsona wielmi mocnego
I Wietrzycha obrzymskiego.
Ja się nad niemi pomściła,
A swą kosę ucieszyła;
Jać też dziwy poczynam,
Jedny wieszam, drugie ścinam.

Magister dicit:
Jać nie wiem, z kim się ty zbracisz,
Gdy wszytki ludzie potracisz;
Gdy wszytki ludzie posieczesz,
A gdzież sama ucieczesz?
Wżdyć trzeba ludzkiej przyjaźni,
By cię zgrzeli w swojej łaźni,
Aby się w niej napociła,
Gdyby się urobiła,
A potem lepiej [czyniła].

Mors dicit:
Owa, ja tu ciebie zmyję,
W ocemgnieniu zetnę szyję.
Czemu się tako z rzeczą wciekasz,
Snąć tu jutra nie doczekasz!
Mówisz mi to tako śmiele,
Utnęć szyję i w kościele!
Otóż, mistrzu barzo głupi,
Nie rozumiesz o tej kupi;
Nie korzyszczęć ja w odzieniu
Ani w nawięcszem jimieniu;
Twe rozynki i migdały
Zawżdyć mi za mało stały;
Eksamity i postawce –
Tych się mnie nigdy nie chce.
W grzechu się ludzkiem [nie kocham]
A tego nigdy nie przeniecham*.
Duchownego i świeckiego,
Zbawię żywota każdego,
A każdego morzę, łupię,
O to nigdy nie pokupię*:
Kanonicy i proboszcze
Będą w mojej szkole jeszcze,
I plebani s miąszą* szyją,
Jiżto* barzo piwo piją,
I podgardłki* na pirsiach wieszają;
Dobre kupce, roztocharze*,
Wszytki moja kosa skarze;
Panie i tłuste niewiasty,
Co sobie czynią rozpasty*,
Mordarze* i okrutniki,
Ty posiekę nieboszczyki*;
Dziewki, wdowy i mężatki
Posiekę je za jich niestatki.
Szlachcicam bierze szypy, tulce,
A ostawiam je w jenej koszulce;
Żaki i dworaki,
Ty posiekę nieboraki;
Wszytki, co na ostre gonią,
Biegam za nimi z pogonią;
Kto się rad ku bitwie miece,
Utnę mu rękę i plece,
Rozdzielę ji z swoją miłą,
A ostawię ji prawym wiłą;
Chcę mu sama trafić włosy,
Iże zmieni głosy.

Magister dicit:
By mię chciała trocha słuchać,
Chciałbych cię nieco pytać:
Czemu się lekarze stają,
Gdy z twej mocy nie wybawiają,
I też powiedają,
Eże wieliką moc zioła mają?

Mors respondit:
Otoć każdy lekarz faści,
Nie pomogą jego maści;
Pożywają mistrzostwa swego,
Poki nietu czasu mego;
A poki jest wola Boża,
Poty człowiek praw niezboża.
Nie pomogą apoteki,
Przeciw mnie żadne leki,
A wżdy umrzeć każdy musi,
Kto jich lekarstwa zakusi;
Na mały czas mogą pomoc,
Iż niemocny weźmie swą moc.
A wżdy koniec temu będzie,
Gdy lekarz w mej szkole siędzie,
Bowiem przeciw śmirtelnej szkodzie
Nie najdzie ziela na ogrodzie.
Darmo pożywasz lubieszczka,
Jużci zgotowana deszczka;
Nie pomoże kurzenie piołyna,
Gdy przydzie moja godzina;
Nie pomogą i szełwije –
Wszytko śmirć przez ługu zmyje.
Jać nie dbam o żadne ziele.
A wżdy już lat przeszło wiele,
Gdy pożywam swego państwa,
A nie dbam o żadne lekarstwa;
Swe poczwy nad ludźmi stroję,
A wżdy w jenej mierze stoję.
Morzę sędzię i podsędki,
Zadam jim wielikie smętki.
Gdy swą rodzinę sądzą,
Często na skazaniu błądzą;
Ale gdy przydzie sąd Boży,
Sędzia w miech piszczeli włoży,
Już nie pojedzie na roki,
Czyniąc niesprawnie otwłoki,
Co przewracał sądy wierne,
Bierząc winy nieumierne,
Bierząc od złostników dary,
Sprawiając jich niewiery –
To wszytko będzie wzjawiono
I ciężko pomszczono.

Magister dicit:
Proszę ciebie, słuchaj tego,
A niechaj mówienia swego.
Twoja kosa wszytki siecze,
Tako szlachtę, jako kmiecie;
Dawisz wszytki przez lutości,
Nie czyniąc żadnej miłości.
Chciałbych oto mówić z tobą:
Mógłli bych się skryć przed tobą,
Gdybych się w ziemi chował
Albo twardo zamurował?
Żali bych uszedł twej mocy,
Gdybych strzegł we dnie i w nocy,
Temu bych uczynił wróżę
I postawił dobrą strożę?

Mors dicit:
Chceszli tego skosztować,
Dam ci się w żelezie skować
I też w ziemi zakopać –
Ale cię pewno potrzepię,
Jed[no] sobie kosę sklepię;
Uwijaj się, jako umiesz,
Aza mej mocy ujdziesz.
Jużem ci naostrzyła kosę,
A darmo jej nie podnoszę,
Ciebie ją podgolić muszę.

Magister dicit:
Miła Śmierci, nie mow mi tego,
Zbawisz mię żywota mego;
Już ci nie wiem, coć mi się złego stało:
Głowa mi się wkoło toczy,
Z niej chcą wypaść oczy.

Mors dicit:
Czemu się tak wiele przeciwiasz,
Mirziączki ze mną nabywasz!
Nikt się przede mną nie skryje,
Wszystkiem żywem utnę szyje.
Sama w lisie jamy łażę,
Wszytki liszki w zdrowiu każę;
Za kunami łażę w dzienie,
Łupieże dam na odzienie;
Ja dawię gronostaje
I wiewiorkam się dostaje;
Jać też kosą siekę wilki,
Sarny łapam drugiej filki,
Przez płoty chłopie
Gonię żorawie i dropie;
Z gęsi też wypędzam [duszki],
Pierze dawam na poduszki -
Zwierzęta i wszytki ptaki
Ja posiekę, nieboraki.
Cokoli martwym niosą,
Ci byli pod mą kosą.
   Przetoć ten przykład przywodzę:
Każdego w żywocie szkodzę.
By się podnosił na powietrze.
Musisz płacić świętopietrze.
Jen ma grody i pałace,
Każdy przed mą kosą skacze;
By też miał żelazna wrota,
Nie ujdzie ze mną kłopota.
Wszytki sobie za nic ważę,
Z każdego duszę wydłabię*:
Stojić za mało papież
I naliszszy żebrak takież,
Kardynali i biskupi –
Zadam jim wielikie łupy*,
Pogniatam ci kanoniki,
Proboszcze, sufragany,
Ani mam o to przygany;
Wszytki mnichy i opaty
Posiekę przez zapłaty.
   Dobrzy mniszy się nie boją,
Ktorzy żywot dobry mają;
Acz* mą kosę poznają,
Ale się jej nie lękają.
To wszytkim dobrem pospolno* –
Jidą przed mą kosą rowno,
Bo dobremu mało płaci,
Acz umrze, nic nie straci:
Pozbędzie świeckicj żałości,
Pojdzie w niebieskie radości.
Prosty mnich w niebo ciągnie,
A żądny mu nie przeciągnie;
Wziął od wszytkich wzgardzenie,
Świeccy mu się naśmiewali,
Za prawego ji wiłę mieli;
Ale gdy przydzie dzień sądny,
Gdzie się nie skryje żadny,
Uźrzą mądrzy tego świata,
Iż dobra Boska odpłata;
Chowali tu żywot swój ciasno,
Alić jich sirca nad słońce jasno;
Jidą w niebieskie radości,
A nie w piekielne żałości.
Co nam pomogło odzienie
Albo obłudne jimienie,
Cośmy się w niem kochali,
A swe dusze za nie dali?
Przeminęło jak obłoki,
A my jidzim przez otwłoki.
Jinako* morzę złe mnichy,
Ktorzy mają zakon lichy*,
Co z klasztora uciekają,
A swej wolej pożywają*.
Gdy mnich pocznie dziwy stroić*,
Nikt go nie może ukojić;
Kto chce czynić co na świecie,
Zły mnich we wszystko się miece*.
Jestli wsiędzie na szkapicę*,
Wetknie za nadrę kapicę*,
Zawodem* na koniu wraca,
A często kozielce przewraca*.
Kiedy mnich na koniu skacze,
Nie weźrzałby na nalepsze kołacze;
Umaże się jako wiła,
A wżdy mu ta rzecz barzo miła.
Gdy piechotą jimie biegać,
Muszę mu naprzod zabiegać.
Azaż* ci ji czarci niosą,
Jedwo ji pogonię kosą!
Nie dba, iż go kijem biją,
Zawod biega* z krzywą szyją;
A drugdy* mu zbiją plece,
A wżdy się w niem coś złego miece –
A wżdy za niem biegać muszę,
Aż z niego wypędzę duszę.
Mowię to przez kłamu wierę*,
Dam ji czartom na ofierę.
Kustosza i przeora,
Wezmę je do swego dwora;
Z opata sejmę kapicę*,
Dam komu na nogawicę;
Z szkaplerza będą pilśnianki,
Suknia pachołkom na lanki;
Odejmę mu torłop kuni,
A nie wiem, gdzie się okuni;
Odejmę mu kożuch lisi
I płaszcz, co nazbyt wisi.
Koniecznie* mu sejmę infułę*
I dam na szyję poczpułę*.

Magister dicit:

Chcę cię pytać, Śmirci miła,
By mię tego nauczyła:
Panie, co czystość chowają,
Jako się u Boga mają?

Mors respondit:*

Azaś nie czytał świętych żywota,
Co mieli ciężkie kłopoty?
Jako panny mordowano,
Sieczono i biczowano,
Nago zwłoczono, ciało żżono*
I pirsi rzezano –
Potem do ciemnice wiedziono,
Niektore głodem morzono,
Potem w powrozie wodzono,
Okrutnemi dręcząc mękami,
Targano je osękami.
Ja się temu dziwowała,
Gdym w nich tę śmiałość widziała –
Dziwno jest nie dbać okrutności,
Cirzpiąc tako ciężkie boleści.
* * *

[Magister dicit:
Miła Śmirci, racz powiedzieć,
Co od ciebie chciałbych wiedzieć:
Wiem, iż wszemu koniec będzie,
Kiedy Bog na sądzie siędzie;
Gdzie ty, Śmirci, w ten czas będziesz?
Czy i ty na sądzie siędziesz,
Iże nas tak barzo nędzisz?

Mors dicit:
Ten, kto ma rozum stateczny,
Wie, iż Bog jest żywot wieczny:
A przeto gdzie Kryst króluje,
Tamo już Śmirć nie panuje.
Gdy Bog będzie grzeszne sędzić,
Ja je mam do piekła pędzić,
A kiedy już w piekle siędą,
Wielkie męki cirzpieć będą.
Gdy je tako będą męczyć,
Oni do mnie będą jęczeć:
Prosim, by nas umorzyła
I z mąk takich wybawiła.
A ja mam się w ten czas chronić;
Nie mam ich ot męki bronić.
Przeto, Mistrzu, uważ sobie,
Strzeż się, bo pokażę tobie!
Służ Bogu we dnie i w nocy,
Ujdziesz mąk przy tej pomocy.
Możesz mię dobrze rozumieć
I, co ci mówię, uczynić.
Kiedy ci się znowu zjawię,
Koniecznie żywota zbawię.
* * *
   Wtem Mistrz krzyknął wielkim głosem,
Bo tuż Śmirć ujrzał tym czasem.
   Ju nam, wszystkim ludziom gorze,
Śmirć nas wlecze jako morze.
Straciłem wsze swoje lata,
Bom telko używał świata.]