Heraklit z Efezu (ok. 544 - ok. 484)

Myśliciel ten zajmuje wśród jońskich filozofów przyrody odrębną pozycję. I on także zajmował się zagadnieniem pochodzenia świata uważając za prasubstancję ogień, którego różnymi postaciami są: powietrze, woda i ziemia (4 podstawowe pierwiastki znane starożytnym). Obraz jego świata jest jednak dynamiczny; przyroda jest w ustawicznym ruchu, rzeczy podlegają ciągłym zmianom, stają się i giną; najlepszym obrazem rzeczywistości jest rzeka, podobnie jak w niej woda, tak w przyrodzie wszystko płynie (panta rhei). Jedynie ogień, podstawowy składnik, trwa wiecznie; jest on życiem i śmiercią, powstawaniem i ginięciem, a stawanie się jest równocześnie spalaniem i samoniszczeniem. Ten ciągły proces odbywa się według powszechnego i rozumnego prawa: jest przechodzeniem jednych przeciwieństw w drugie, a jedność tych przeciwieństw stanowi najgłębszą osnowę wszelkiego bytu. Człowiek włączony w ten proces nieustannego stawania się i przemian jest w stanie prawo to dostrzec i zrozumieć, ponieważ umysł ludzki (logos) jest cząstką ogólnego rozumu świata, zgodnie z którym dokonują się te przemiany. Mądrość polega na dostrzeganiu jedności i harmonii pod warstwą zmienności i walki, nie tylko w świecie zjawisk, lecz także wśród przeciwności życia i losu. Zmysły, które rejestrują zmienną, zjawiskową stronę rzeczywistości, są zawodne i muszą się podporządkować rozumowi. Zajmowały też Heraklita problemy etyczne. Jego poglądy wywarły wielki wpływ na późniejszych myślicieli (sofistów, Platona, stoików, filozofów chrześcijańskich; na Heraklita powoływał się Hegel).

Na podstawie: Mieczysław Grzesiowski, Kierunki filozoficzne [w:] Słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991.

Lista