Serwis Humanistyczny "Hamlet"
Konteksty

Stanisław Grochowiak (1934-1976)

Urodził się 21 I 1934 r. w Lesznie Wielkopol., zm. 2 IX 1976 w Warszawie, poeta, prozaik, dramatopisarz, publicysta. W 1951 rozpoczął studia polonistyczne na uniwersytecie w Poznaniu (przerwane po kilku miesiącach), debiutował jako poeta w prasie, 1953-55 wchodził w skład redakcji "WTK" we Wrocławiu. Od 1955 w Warszawie, w latach 1955-56 pracował w Instytucie Wydawniczym PAX, 1957-58 w zespole red. "Za i przeciw", 1958-60 "Współczesności" (1959 red. nacz.), 1961-63 "Nowej Kultury", 1963-70 "Kultury" (kier. działu poezji), od 1972 "Poezji" i od czerwca 1975 "Mies. Literackiego". Otrzymał nagrodę państw. III st. (1962), nagrodę tyg. "Kultura" (1970) i min. kultury i sztuki II st. (1973).

Pierwsze książki – powieść Plebania z magnoliami i zbiór wierszy Ballada rycerska wydał 1956. Druga z nich od razu zwróciła uwagę krytyki i zapewniła autorowi miejsce wśród głośnych debiutantów tego roku. Rozpoczynając twórczość pod auspicjami J. Tuwima, J. Lieberta i K.I. Gałczyńskiego, G. określił zarazem swoją odrębność przez manifestacyjny antyestetyzm, upodobanie do zgrzytliwej groteski i parodystyczno-ironicznego łamania konwencji poetyckich, wreszcie przez odwołania do literatury dawnej, zwł. do baroku. Postawa ta skrystalizowała się w wierszach ze zbiorów Menuet z pogrzebaczem (1958), Rozbieranie do snu (1959) i Agresty (1963), dających wyraz fascynacji zjawiskami uznawanymi za niepoetyckie, "kalekimi", "ubogimi" i "brzydkimi" – zarówno przedmiotami otaczającymi człowieka w życiu codziennym, jak krajobrazami, czy wreszcie pewnymi stanami, np. procesem starzenia się, śmierci, biologią rozkładu, niespełnienia lub zawodu w miłości. Stąd termin "turpizm" (z łac. turpis – brzydki), użyty przez J. Przybosia (w Odzie do turpistów, "Przegląd Kult." 1962) dla określenia owej postawy estetycznej, często manifestowanej w ówczesnej młodej poezji, a szczególnie wyraźnej właśnie u G. Sam poeta wolał nazywać tę postawę "mizerabilizmem" (z łac. miser – ubogi, udręczony, nieszczęśliwy), kładąc nacisk na jej źródła etyczne – punktem wyjściowym bowiem jest tu bunt, niezgoda na rzeczywistość, panującą hierarchię wartości, na niesprawiedliwość samej oceny "piękne" – "brzydkie", gdy piękno nie jest zasłużone, a brzydota zawiniona.

Późniejszą poezję G. współokreślały rozmaite tendencje stylizacyjne, wyrażające się w świadomym zbliżeniu do tradycji Leśmiana, Norwida, Baudelaire'a, Villona, do poetyki barokowego konceptu i kontrastu, często również – w reminiscencjach malarskich (dawni Holendrzy, surrealiści). W tomach Kanon (1965), Nie było lata (1969), Polowanie na cietrzewie (1972), Bilard (1975), Haiku-images (1978) postawa buntownicza uległa osłabieniu (wg słów poety "bunt się ustatecznił"), silniej rozwinęła się skłonność do stylizacji, zaś turpizm i upodobanie do środków estetycznie ostrych zostały stonowane przez dążenia klasycyzujące (np. poemat Rok polski). Jednocześnie uwyraźniły się akcenty społeczne, zwłaszcza tematyka specyficznie polska, odwołująca się do współczesnych doświadczeń narodu (poemat o wojnie wrześniowej 1939 Totentanz in Polen 1969, wiersze Mamy tych braci, Nie było lata i in.).

Twórczość dramatyczna G., realizowana zarówno na scenach teatralnych, jak w radiu i telewizji, bliska na ogół formie posępnej groteski lub poetyckiej przypowieści, obejmuje m. in. sztuki Szachy (wyst. 1961), Partia na instrument drewniany (wyst. 1962, ekranizacja 1976), Król IV (wyst. 1964), Chłopcy (głośna adaptacja telewizyjna 1966), ponadto Okapi, Po tamtej stronie świec, Lęki poranne i in., zebrane w wyborach Rzeczy na głosy (1966), Rzeczy na wersety i głosy (1973, z wierszami) i Dialogi (1976). W utworach tych, podobnie jak w prozie (opowiadania Lamentnice 1958, powieści Trismus 1963 i Karabiny 1965), realizm szczegółów, nie unikający ukazywania brutalnych i odrażających stron życia, zespalał się z problematyką eschatologiczną i psychologiczną: godności i upadku, śmierci i przemijania, wyboru ideowego i moralnego w sytuacjach ostatecznych (częste nawroty do doświadczeń wojenno-okupacyjnych).

Jako publicysta podejmował G. zagadnienia społeczno-kulturalne nurtujące jego pokolenie (nazwane – od pisma, które podówczas redagował – "pokoleniem Współczesności"). Uprawiał też krytykę literacką, plastyczną i filmową, z J. Maciejewskim opracował antologię Poezja polska (t. 1-2 1973). Utwory G. były tłum. na czeski i słowacki (os. wybory) oraz w antologiach na angielski, francuski, niemiecki, włoski, rosyjski, serbsko-chorwacki, węgierski.